Eit storverk om Den ortodokse kyrkja

Mitt første møte med ein liturgi i Den ortodokse kyrkja fann stad i 2008. Eg vart slått i bakken av alt det vakre eg fekk vera med på. Men kunnskapsnivået var det så som så med. Eg var henvist til engelske bøker, nettsider og podkastar. På norsk fanst det ikkje ei einaste ortodoks introduksjonsbok! Under lanseringa av boka «Den ortodokse kirke» på Litteraturhuset i Oslo sa då også forfattar Caroline Serck-Hanssen at ho har skrive boka ho sjølv skulle ønska fanst då ho først møtte kyrkja som 15-åring.

Det skal rett nok vera ein ganske oppegåande 15-åring som gjev seg i kast med denne boka. Noko av ambisjonsnivået anar ein så fort ein les undertittelen; «Historie, lære, trosliv». Å skulla samanfatta alt som er å seia om desse tre disiplinane i løpet av 2.000 år med historie, er inga lita utfordring. Likevel har forfattaren greidd å løysa oppgåva på berre 350 sider! Noko av forklaringa er at Serck-Hanssen har ei uvanleg evne til å formulera kompliserte ting på ein presis måte.

Ikkje eit unødvendig ord

I boka om Den ortodokse kyrkja sit ein av og til med kjensla av at ikkje eit einaste unødvendig ord har greidd å snika seg forbi skribentens sjølvsensur. Det er sjølvsagt mogleg at det er redaksjonen i St. Olav forlag som har gjort ein fabelaktig redigeringsjobb. Aller helst dreier det seg nok om eit godt samarbeid. Hennar skildring av vranglæra som utløyste det første økumeniske konsilet, nemleg arianismen, kan tena som eit døme:

«Foranledningen for kirkemøtet var en lærestrid som truet enheten mellom de kristne: Presten Arius fra Alexandria hadde spredt forestillingen om at Kristus ikke hadde eksistert fra evighet av, men var skapt av Faderen for å forløse menneskene. Denne påstanden rokket ved selve frelseslæren, mente konsilfedrene. Hvordan kan Kristus forene oss med Gud hvis han ikke selv er del av guddommen?» (s. 58)

På ein både presis og lettfatteleg måte samanfattar ho slik ei av urkonfliktane i kyrkjehistoria som det elles er skrive hyllemeter på hyllemeter om oppgjennom historia. Det vitnar samtidig om oversikt over stoffet og evne til å formidla denne til andre.

Caroline Serck-Hanssen er sjølv ortodoks og har ein doktorgrad i kunst- og kulturhistorie frå Universitetet i Bergen. Denne kombinasjonen gjer at ho har hatt eit særleg godt utgangspunkt for å løysa den visuelle delen av jobben. Innblikk i ein for mange heilt ukjent kunsttradisjon med både ikon, kunstmåleri og andre typar illustrasjonar er ein sterk tilleggsverdi ved boka.

Tvilar på ortodoks historietolking

Sjølv om boka både er velskriven, vakker og lærerik, er det nokre stader eg er usamd i framstillinga av enkeltelement. Særleg når eg opplever at forfattaren her og der legg for dagen eit vestleg blikk på austkyrkja og på ortodoks sjølvforståing. Til dømes problematiserer ho den ortodokse omfamninga av kristningsverket, Stiklestad og andre nasjonalskattar.

Først blir f. Johannes Johansen sitert på at «Vi er bevisste på at vi som ortodokse kristne ikke er fremmede og utledninger i Norge (...), men at vi har lokale røtter som ortodokse kristne her. Og våre røtter går altså tilbake til kristningsverket: hellige Sunniva og seljemennene, Olav Tryggvason og kristningstingene, Olav den hellige og Stiklestad og kristenretten, alt hører til innen den ortodokse rammen, og er vår referanse og arv».

Til dette kommenterer Serck-Hanssen følgjande: «Mot en slik historieoppfatning kan det innvendes at den ikke tar tilstrekkelig høyde for de betydelige kulturelle forskjellene mellom latinsk og gresk kristendom, men ensidig vektlegger den formelle enheten kirkene imellom. Norges kristne røtter ble tross alt plantet i vestlig jord, og ikke i det østkirkelige Bysants.» (s. 151)

Tanken på barnas framtid trekker Solfrid og Gard mot ortodoks kristendom

Forfattaren har rett i at kristendommen som kom til Noreg vart meir og meir vestleg i sitt uttrykk. Kyrkjespråket i Noreg var latin, ritus var vestleg og paven var den naturlege patriark for dei norske bispane. Spørsmålet er likevel: Var desse kulturelle og språklege skilnadene viktigare enn den kyrkjelege einskapen som faktisk eksisterte då kristenretten vart vedteken på Moster i år 1024? Eg ville svart eit tydeleg nei på det spørsmålet. For Den ortodokse kyrkja har språkleg og kulturelt mangfald alltid vore ein sjølvsagt del av kyrkja sin eigenart – og det utan å stå i vegen for teologisk og åndeleg einskap på tvers av landegrenser.

Til glede for katolske lesarar

På den andre sida vil katolske lesarar truleg ha glede av slike perspektiv og kan nikka attkjennande til dei. Ei mindre vrangvillig tolking av Serck-Hanssen sitt val av perspektiv kan då vera at ho har valt å sjå sitt publikum an. Boka er trass alt utgjeve på katolske St. Olav forlag, og ei rekkje av lesarane vil dermed vera katolikkar. Og det talar når alt kjem til alt til forfattarens fordel at ho ikkje blir einsidig i bolkane som omhandlar Den katolske og ortodokse kyrkja si felles historie. Hl. Olav er ein helgen like mykje for katolikkar som for ortodokse, og inga gruppering kan slik sett ha einerett på helgenkongen.

Augustin - helgen eller vranglærar?

I del to som handlar om teologi og lære, vil nok både katolikkar og protestantar finna ting dei er usamde i. Katolikkane kan til dømes reagera på korleis ein del ortodokse ser på hl. Augustin av Hippo. Serck-Hanssen skriv at «deler av hans teologi, blant annet hans syn på arvesynden, blir avvist av Den ortodokse kirke. Enkelte teologer i vår tid går så langt som å omtale Augustin som heretiker. Grunnen er at han forfektet læren om at Den hellige ånd i evighet utgår både fra Faderen og Sønnen».

Dette vart som kjent brukt som argument i filioque-striden som var ein sentral faktor i skilsmålet mellom austkyrkja og vestkyrkja. Vidare peikar ho på at ortodokse teologar avviser Augustins tanke «om arvesynden som en personlig nedarvet skyld, nærmest som en smitte overført gjennom unnfangelsen».

Bedehuskristen som ble katolikk

Det noko anstrengte forholdet til hl. Augustin illustrerer eigentleg ein fundamental skilnad mellom kyrkjeleg tenkemåte i aust og vest. Frå ein ortodoks ståstad har både katolikkar og protestantar ei for rasjonalistisk tilnærming til teologi. Dei brukar ofte både filosofi og logikk for å forklara mysteria i trua, slik hl. Augustin var eit tidleg døme på. Eit seinare døme er korleis Thomas Aquinas forklarer nattverden ved hjelp av eit aristotelisk omgrepsapparat (tenk på eit ord som «transsubstansiasjon»). Ein slik metodikk er framand for ortodokse. Ortodoks teologi brukar ikkje logikk eller filosofi for å koma fram til sanninga, men i staden openberring, tradisjon og mysterium.

Serck-Hanssen formulerer dette på ein noko meir diplomatisk måte. Under seksjonen Læren om Gud heiter det: «Til forskjell fra den vestlige teologiske retningen i middelalderen som kalles skolastikken, har såkalte «gudsbevis» ingen stor plass i den ortodokse tradisjonen. Den apofatiske retningen (dvs. teologiske utsegn om kva Gud ikkje er, sidan Gud i sin essens alltid står over menneskelege omgrep) spiller i det hele tatt en viktigere rolle i østkirken enn i vestlig teologi, som i sterkere grad har vektlagt den rasjonelle tilnærmingen.»

Frelseslæra

Protestantar på si side, og kanskje særleg av den lågkyrkjelege lutherske tapningen, vil truleg reagera mest på frelseslæra. For denne lesaren, som sjølv er ortodoks, men oppvaksen i ein protestantisk kontekst, er Serck-Hanssen si skildring på dette området derimot både treffande og god. Avsnitta om kvifor Jesus måtte døy på ein kross er frigjerande reinska for tanken på ein gud som på død og liv må straffa. Forståinga av forsoninga som straff i vår stad blir summarisk avvist: «En slik grad av hevngjerrighet, som attpåtil involverer et fullstendig uskyldig offer, virker også urimelig.» I staden er det Guds kjærleik som er det dominerande. «Det er ikke Faderens vrede, men hans grenseløse nåde og kjærlighet som ligger bak Sønnens sonoffer på korset.» Kor frigjerande!

Djevelen i detaljane

Eg er ikkje teolog av utdanning, men saknar nokre stader enkelte perspektiv som eg har blitt kjent med etter at eg vart ortodoks. Til dømes opplever eg at framstillinga av djevelen er tynn, på grensa til protestantisk. «Før den synlige verden ble skapt gjorde noen av englene opprør mot Gud, anført av Lucifer (...).», heiter det. Men dette er så vidt eg veit ikkje den ortodokse tradisjonen.

Til dømes skriv hl. Andreas av Cæsarea at «one must know that, as it has been given by the Fathers, after the creation of the perceptible world, this one (the devil) had been cast down on account of his pride and envy (...). Djevelens fall skjedde altså etter, ikkje før den synlege verda vart skapt, ifølgje den ortodokse tradisjonen hl. Andreas samanfattar på 600-talet.

Heller ikkje Enoks bok og framstillinga av dei opprørske englane som blir gitt der, vert nemnt av Serck-Hanssen, sjølv om delar av bøkene i enoks-tradisjonen berre finst bevart på kyrkjeslavisk, kopiert av ortodokse munkar gjennom hundreåra. Ikkje slik å forstå at tradisjonen som finst bevart i Enoks-litteraturen representerer den endelege kyrkjelege tradisjonen på feltet, men noko meir av kompleksiteten knytt til dei vonde kreftene hadde vore interessant å få fram. Særleg sidan NT siterer Enoks bok på noko av dette stoffet. Til Serck-Hanssens forsvar er lite av dette stoffet tilgjengeleg på norsk, og det same gjeld på engelsk! Det seier seg elles sjølv at ei oversiktsbok ikkje kan gå i djupna på kvart enkelt tema, eller vera ufeilbarleg.

Der ortodoks betyr «rett tilbeding»

Så følgjer den delen av boka som for meg blei bokas høgdepunkt, om truslivet i Den ortodokse kyrkja. Her tek Serck-Hanssen oss med på innsida av alt det finaste kyrkja har å by på. Denne seksjonen startar med det kjende sitatet som på latin heiter «lex orandi, lex credendi», eller «Kirken tror slik den ber». Det er ein fin start på kapittelet om kristen praksis fordi det blir knytt saman med læra i førre seksjon. Forfattaren forklarer at denne tosidigheita er innebygd i sjølve ordet «ortodoks». Sjølv om det er vanleg å omsetja ortodoks med «rett lære», minner ho oss om at «rett tilbeding» er den vanlegaste omsetjinga i fleire tradisjonelt ortodokse land. Slik er det både på slavisk, syrisk, armensk og georgisk.

Først tar ho for seg kyrkjebygget og dets innreiing. Her får ein oversikt over historia frå den epokegjerande katedralen Hagia Sofia til moderne kyrkjeprosjekt i dagens Serbia eller Georgia. Kor sterkt inntrykk kyrkjene i Moskva gjorde på Knut Hamsun då han besøkte tsarens Russland i 1899 får me høyra gjennom følgjande sitat: «Når klokkene ringer fra alle tårne skjælver luften utover millionstaden. Fra høiden på Kreml ser man utover et hav av herlighet. Jeg hadde ikke tænkt mig en slik by på jorden: grønne, røde og gyldne kupler og spir i alle retninger. Dette guld og denne blånen fordunkler alt jeg har drømt».

Underkommunisert tempeltradisjon

Eg kunne kanskje tenkt meg ei tydelegare forklaring av samanhengen mellom den jødiske tempeltradisjonen og dei kristne kyrkjebygga, og kva som vart overteke frå jødisk gudstenesteliv og mystikk, slik bl.a. erkebiskop Alexander Golitzin har jobba ein mannsalder med. «Det ortodokse kirkerommets klare skille mellom presteskapets og lekfolkets områder bygger på tradisjonen fra det jødiske tempelet i Jerusalem», skriv Serck-Hanssen. Det er eit tema ein kunne ha gått litt djupare inn i, sjølv i eit oversiktsverk. Ein annan stad skriv ho: «Er det noe som fremfor alt kjennetegner Den ortodokse kirke, er det nettopp vektleggelsen av de historiske røttene, den ubrutte forbindelsen tilbake til oldkirken.» Det er godt sagt. Men at røtene stikk endå djupare, heilt tilbake til Moses’ visjon av den himmelske liturgi, hadde vore vel verd å utforska.

Det beste i heile boka

Men slikt småpirk er raskt gløymt sett i ljos av heilskapen. Denne siste delen av boka er etter mitt syn den sterkaste i heile verket. Her finn ein det djupaste og finaste i kyrkjeleg tradisjon. Her finn ein den rike kulturen, kunsten, arkitekturen, songen og alt det vakre i gudstenestelivet. Her ligg ei kontant avvisning av skiljet mellom det materielle og det åndelege som gnostikarar før og no har gjort gjeldande. Me har ei tru som angår heile mennesket, ikkje berre ånd og sjel, men kroppen også. I lys av dette kan ein begynna å forstå orda til den ortodokse forfattaren Fjodor Dostojevskij: «Skjønnheten skal frelse verden!». At der det vakre er, er Gud, er ei innsikt som dei ortodokse alltid har omfamna.

Caroline Serck-Hanssen gjer ein heilt fenomenal jobb med å formidla dette. Ho skriv: «Opplevelsen av det ortodokse kirkerommet under liturgien er ofte blitt beskrevet som et møte med det guddommelige, eller som storfyrst Vladimirs utsendinger til Konstantinopel uttrykte det: «Vi visste ikke om vi var i himmelen eller på jorden» (...). Og vidare: «Lyset fra de mange oljelampene og vokslysene reflekteres i de forgylte helgengloriene, og i luften kjennes duften av røkelse.» Slike formuleringar minner meg på kvifor eg elska den ortodokse liturgien frå den dagen eg møtte den.

Dette er sjølvsagt noko som må erfarast. Ein kan ikkje lesa seg til det. Men så langt det går å skriftleggjera det ubeskrivelege, trur eg ikkje det er råd å koma stort nærare enn det Caroline Serck-Hanssen har gjort i dei beste delane av storverket «Den ortodokse kirke».