Endetida – frå teologisk diskusjon til vulgær populærkultur

Oppsiktsvekkjande opp- og nedturar i kristen kontekst er nærast blitt ein eigen sjanger dei seinare åra. Suksessrike amerikanske leiarar har gått under, om ikkje med heile imperium, så med all tillit.

Eitt døme er Christianity Today sin kritiske serie «The Rise and Fall of Mars Hill» om det kalvinistiske stjerneskotet Mark Driscoll. Den nye og moderne suksesskyrkja hans kollapsa på eit døgn då fokus på «ekte» maskulinitet bikka over i ein maktkultur som blei uråd å leve under.

Dagen hadde ein tilsvarande serie, «Levende Ords vekst og fall», om korleis grunnleggjaren Enevald Flåtens svært usunne leiarskap på få år førte til krise for landets mest profilerte trus- forsamling.

Rørsle gjennom 200 år

Frå USA er det no komme ei bok med tittelen «The Rise and Fall of Dispensationalism», dispensasjonalismens vekst og fall.

I motsetnad til dei nemnde døma, handlar ikkje denne om sterke enkeltpersonar eller om leiarar sine fall og feil. Heller ikkje om slikt som skyt opp ein dag og visnar den neste. Boka av historikaren Dan Hummel handlar om ei rørsle som har eksistert i snart 200 år. Ho har ikkje fått nedslag som eit sterkt kyrkjesamfunn.

Derimot har ho øvd stor påverknad på mange kyrkjer som vi i dag ofte kallar evangelikale, særleg i USA. Det er dette det dreier seg om her.

Skrift, kyrkje, endetid- og skarpe skilje

Kva er så «Dispensationalism»? Framandordet får mange til å ramle av, men enkelt sagt handlar det om ei inndeling av verdshistoria i forskjellige periodar, basert på ei bestemt forståing av Bibelen.

Det starta i Dublin tidleg på 1830-talet med presten John Nelson Darby og «oppdaginga» av at Gud har to folk i verda. Kyrkja si tid, som vi no er i, er å rekne som ein parentes i Guds føring med Israel.

Dette skarpe skiljet skulle vere avgjerande for forståing av Skrifta, av kyrkja og av endetida. Tankane spreidde seg til ein del miljø i USA.

Klima for kyrkjekritikk

Darby, som braut med den anglikanske kyrkja, drog etter kvart over for å skaffe tilslutning. 1800-talets USA var prega av fleire rørsler med fokus på endetid.

Sånn sett var det klima «over there» for ei kyrkjekritisk rørsle med nye svar på dei siste tider. Predikanten William Miller sine utrekningar av tida for Jesu tilbakekomst danna grunnlag for det som seinare blei adventismen og Jehovas Vitne.

Mormonismen oppstod som «dei siste dagars heilage», og den nyapostoliske rørsla såg dagens lys med gjenoppretting av den første kyrkjestrukturen som teikn på Jesu snarlege atterkomme.

Hummel fører oss gjennom historia om korleis den nye teologien fekk nedslag. Evangelisten og strategen Dwight L. Moody blei viktig for forenkling og spreiing av den nye læra.

1900-talet: Langt høgdedrag

Årlege bibelkonferansar frå Midtvesten og austover til New England blei dannande for tru og tanke. Sjølv om Moody var viktig for å legitimere det særprega endetidsfokuset i eit breiare evangelisk miljø, meiner Hummel at det som skjer i tida 1900–1960 markerer det lange høgdedraget for rørsla.

Cyrus Scofield si utgåve av King James-bibelen i 1909, der eit sinnrikt referansesystem «hjelper» lesaren til å plassere Bibelens ulike tekstavsnitt i sine rette tidshushaldningar, hadde sterkt dannande effekt.

Akademisk legitimering

Det fekk også framveksten av ei rekke bibelseminar som over tid gav denne teologien ei form for akademisk legitimering. Høgt akkrediterte institusjonar som BIOLA, Trinity og Gordon-Conwell har på ulikt vis hatt tilknyting til denne teologiske retninga, men i mindre grad i dag.

Ein anekdote: I 1991 søkte eg på eit PhD-program på Trinity E D School i Illinois. Då blei eg spurt ganske detaljert om kva endetidssyn eg hadde. Eg blei tatt opp trass i mine «avvik», men måtte av ulike grunnar seie frå meg plassen.

Sjølve festninga for gjennomført dispensasjonalisme har vore Dallas Theological Seminary. Hummel kallar, ikkje tilfeldig, teologien som blei arbeidd med i denne perioden for «skolastisk dispensasjonalisme», ein logisk konsistent teologi som forsvarte tolkingssystemet.

Det er tidleg i denne perioden at kampen mellom fundamentalisme og «social Gospel» blir spelt ut i USA. Forfattaren viser korleis dei dispensasjonalistiske miljøa tok ein sterk posisjon i den kampen og korleis dette seinare i stor grad har knytt læresystemet til fundamentalismeomgrepet.

Vulgærutgåva tek over

Siste del av boka omhandlar det Hummel kallar «Pop Dispensationalism». Det overordna bildet er at teologien blir forenkla, popularisert og jamvel kommersialisert etter 1960. Bannerførarane blir folk som Hal Lindsay og etter kvart Tim LaHaye.

Inntrykket mitt gjennom lesinga er at det særprega tolkingssystemet kjem i bakgrunnen for eit meir einsidig apokalyptisk fokus. LaHaye er kjent for sin store «Left Behind»-serie både i bokform og på film.

Den blir ei form for vulgærutgåve målt mot retninga sin meir akademiske periode. I boka representerer han det som over tid viste seg å vere den relativt unge rørsla sin glidande nedgang og svekka teologisk tilslutning.

Kraftigare kritikk frå evangelikale

Samtidig med den utvatninga som populariseringa førte til, kom også sterkare kritikk frå evangelikale røyster.

Hummel nemner her særleg innsatsen til NT-teologen George Eldon Ladd, men også det han kallar den neo-evangelikale tendensen under leiarskap av Carl F.H. Henry og Billy Graham etter krigen.

Nykalvinistiske leiarar som John Piper, John McArthur og Tim Keller har dei siste tiåra også representert eit alternativ som tidlegare dispensasjonalistar har funne ny teologisk identitet hos.

Rørsla kom under sterk kritikk då framgangsteologien vaks seg sterk i USA. Den utviklingsoptimistiske endetidsteologien i desse miljøa er i direkte konflikt med dispensasjonalismen.

Den kristne sionisten John Hagee prøver likevel å kombinere begge. Hummel nemner han som viktig for lobby inn mot amerikansk Israels-politikk.

Manglande nyansar

Om eg skal rette ein kritikk mot boka, blir det på forfattarens til tider manglande nyansering mellom premillennialisme og dispensasjonalisme. Heilt frå oldkyrkja finst teologi om det såkalla tusenårsriket som framtidig, men dette er svært ulikt den nyare tidshushaldningstenkinga.

Inntrykket er at forfattaren lar all evangelisk endetidsteologi står i gjeld til dispensasjonalismen. Darby såg på kyrkja som Guds himmelske folk og jødane som det jordiske.

Han var ikkje berre radikalt kyrkjekritisk, men opptatt av eit klart skilje mellom kyrkje og stat, det himmelske og det jordiske, det åndelege og det verdslege.

Tidlege forsøk på å vere apolitisk blir illustrert av at inntoget frå darbyismen skjedde før, under og etter borgarkrigen. Det er påfallande kor gjennomgåande leiarane unngjekk spørsmålet om slaveriet for ikkje å støyte nokon. Så blei den nye teologien heller ikkje noko som trakk til seg svarte kristne.

Politisk og kulturell kraft

Noko av det mest interessante i Hummels framstilling er likevel dei sterke impulsane på amerikansk politikk og kultur.

Han skriv om nyare dispensasjonalistar sin politiske aktivisme der eg elles primært har sett for meg den framgangsteologiske dominanstenkinga og teleevangelistane sitt høgrepolitiske engasjement. Mange av dei siste har likevel bakgrunn i den omtalte endetidslæra.

Hummel understrekar distansen mellom Darby og politiske populærutgåver av dispensasjonalismen. Under påverknad av populærutgåvene blei president Reagan sitt syn på Harmageddon eit tema i valkampen mot Mondale i 1984.

George W. Bush skal jamvel ha tatt opp endetidsspørsmål med den franske presidenten midt i Irak-krigen i 2003. Miljøa rundt Donald Trump har løfta han fram som ein endetidsfigur.

Forfattaren peikar på ein mogleg samanheng mellom endetidsspekulasjonar og konspirasjonstenkinga rundt Trump.

Endetid i Hollywood

Kan noko komme lengre frå Darbys teologi enn Hollywood? Når bokas undertittel er «korleis den evangeliske kampen om endetida forma ein nasjon», antydar forfattaren ein mindre distanse enn vi først tenkjer. Harmageddon-filmar ikkje er noko tilbakelagt stadium i Hollywood.

Hummel viser at mykje populærkultur framleis hentar motiv frå det han kallar dispensasjonalistiske idear. Men om det er slik, har rørsla då verkeleg falle, eller er den berre svekka?

Ringverknader i heimlege trakter

Kva med Norge? Utan forflyttinga av den nye tidshushaldingslæra til USA kan vi lure på om den hadde fått særleg nedslag her. Vi fekk den hit for alvor først på 1900-talet frå forkynnarar som drog fram og tilbake over Atlanteren og kom i kontakt med Moody-rørsla og tilsvarande miljø.

Eg besøkte nyleg Færøyane, landet der Plymouth Brethren, kyrkjesamfunnet Darby starta, har 10 - 15 prosent av folket som medlemmer. Dei fekk det tidleg frå Skottland.

Då eg spurte mitt lutherske vertskap om kva dei lærte, kom bibeltolkingssystem og endetidssyn ikkje umiddelbart opp. Dei framstilte Brødrevennene som kalvinistiske baptistar. Det er interessant.

Kopling til kalvinismen

Både i USA og i Noreg registrerer eg at unge med bakgrunn i miljø som har lagt vekt på læra om tidshushaldningane, i nokon grad søkjer mot det nykalvinske. Det er ikkje urimeleg.

Darby forstod seg sjølv som kalvinist, og det finst overlapp til dømes i spørsmål om dei sant truande kan miste frelsa.

Eller er det slik ein god venn kommenterte då eg snakka med han om dette: «Når det eine systemet sviktar, får dei kanskje bruk for eit nytt system som sikrar alle svar?» Det er i alle fall ein nyttig ettertanke.

Skal teologien få alle ting til å gå opp? Blir ikkje det i siste instans bli å lage Gud i sitt bilde?