Onsdag 3. mars 1943 vart jødiske Cissi sin siste dag på jorda

Me har bøker og forteljingar om Kathe (Espen Søbye 2003), om Betzy Rosenberg – Jenta i veggen (Lena Lindahl, 2018), om Vera og Tibor Taglicht på Nesjestranda (Sverre Kragsett, 2020), om Ruth Maier (1920–42) – ved Jan Erik Vold si utgjeving av dagbøkene hennar – og om andre jødiske barn og unge menneske som vart deporterte og gjekk til grunne i Holocaust. Men til no har det ikkje vore bok om Cissi Klein. Det måtte koma! Eg har venta på at det skulle skje. Og no er boka her!

Minna etter Cissi

Ære vere Trondheim by og kommune som har teke vare på minna etter Cissi (1929–43), med eigen flott statue midt i bysentrum, med ei gate som ber hennar namn, og no med å kalla opp den nye vidaregåande skulen i byen etter henne.

Og det er i tillegg eit stort nettverk av snublesteinar i Trondheim, til minne om både Klein-familien og dei andre jødiske familiane. Eg har gått runden i Trondheim og sett så godt som alle av desse. Og eg har stått lenge på Museumsplass og studert minnestatuen av Cissi, rett ved parken der ho og veninnene hennar leika og drøymde om framtida.

Cissi sine foreldre – Milla og Wulf – hadde bakgrunn frå Aust-Europa, og etter opphald både i Sverige og andre norske byar, vart det Trondheim som vart deira by. Dei gjorde det etter kvart godt i butikken dei dreiv, og kunne dermed også bu både rommeleg og sentralt. Cissi hadde to søsken, Abraham som var den eldste, og Josef Isidor, som døydde kort tid etter fødselen. Cissi hadde mellomnamnet Pera. Ho var elska og etterlengta.

Boka set Cisse sitt korte liv inn i den store samanhengen, både med tanke på 30-talet og verdskrigen relatert til Trondheim, og til Noreg, ja, til krigens gang ute i verda. Boka sin intro er ei var skildring av skuledagen seint på hausten 1942 då det banka på døra inn til klasserommet. Statspolitiet kom med denne bodskapen: «Vi er kommet for å hente Cissi Klein.»

Livet på Bredtvedt

Mykje kunne vore nemnt frå Cissi sin kvardag i åra 1929 til 1943. Eg let det liggja. Det er eit par andre trekk eg vil løfta fram. Det eine er at me i denne boka får eit relativt sjeldan møte med tilværet på Bredtvedt fengsel, for alle dei jødane som av ulike grunnar ikkje vart deporterte med «Donau». Cissi og familien hennar var mellom desse.

Vinteren fram til ny deportasjon i slutten av februar vart nokre lange, mørke og tunge veker – i frykt og uvisse. Mora vart i denne tida så sjuk at ho fekk innvilga plass på sjukehus, og dermed skilt frå Cissi. Dei såg kvarandre aldri att. Milla – mora – fekk hjelp til å haldast i skjul og flykta til Sverige, og overlevde krigen, og kom seg tilbake til Trondheim, og fekk endåtil husværet tilbake, og kunne gjenopna butikken. Men kva glede var det i å overleva, når både ektemann og begge borna forsvann i Holocaust?

Gotenland

I mange bøker om det norske Holocaust er det deportasjonen med over 500 norske jødar med «Donau» som får merksemd. Men Svardal si bok skildrar av gode grunnar overfarten med «Gotenland».

Med 158 norske jødar om bord, inkludert Cissi. Den 25. februar gjekk båten ut frå Oslo. I korte glimt fortel Svardal både om sjøreisa, og korleis det var om bord i toget som tok fangane vidare til Berlin, der det vart ei lang ventetid, der dei deporterte var stua inn i ein synagoge – før dei til slutt vart frakta med lastebilar til Auschwitz … Onsdag 3. mars vart Cissi sin siste dag på jorda.

I epilogen fortel Svardal litt meir detaljert om livet til Milla, Cissi si mor, og korleis det gjekk med henne. Ho døydde i 1993, 97 år gammal.

Både i epilogen og langt framme i boka fortel han at Milla hadde eit dåpsnamn, Malka. Men om så er tilfelle at ho faktisk var døypt, og eventuelt i kva samanheng dette skjedde, fortel han ikkje noko meir om.

Til slutt er det også nokre korte setningar om veldig mange av dei omtalte personane i boka, både jødar, andre nordmenn, nazileiarar og andre, og korleis det gjekk med dei vidare i livet. Endeleg er det også eit knippe flotte bilete av familien, og ikkje minst av statuen av Cissi ved parken på Museumsplass sentralt i Trondheim.

Eg takkar og bukkar, både til forfattar og forlag.