«Frå munnen på småborn og spedborn…»

Artikkel i «Nåde og sannhet» - festskrift til Jan Bygstad. Redaktører: Jon Tore Lie og Boe Johannes Hermansen, Efrem forlag 2022.

Å, desse svimlande distansane ein tilbakelegg gjennom dei få versa i Salme 8! Ti vers fordelte på fire sparsame strofer, og likevel fangar salmediktaren, den eminente poeten kong David, eit heilt univers på desse linjene.

Denne fortettinga er noko av krafta i diktinga. Når poesien i tillegg får ein profetisk dimensjon, slik Bibelen gjev mange døme på, kjem nettopp denne litteraturen i ei særstilling.

På få ord kan han ta oss med inn i teologiske trakter der landskapet fyller oss med slikt vi lengtar etter i det dagelege, ofte utan at vi heilt er klar over det. På tysk er det eit eige ord for dette. Sehnsucht.

Poesien gjer oss merksam på slikt vi litt uklart ber med oss, som ofte forsvinn litt under kvardagens mange gjeremål, og den stadige straumen av inntrykk som omgir oss. Diktinga kan skapa og gjera levande samanhengar som vi på anna vis berre kan få fram gjennom lange, ofte utilgjengelege syntesar, abstraksjonar og resonnement.

Poesi og teologi

Det er kanskje ikkje så underleg at C.S. Lewis vakta definisjonane vel då han drøfta det intrikate spørsmålet «Is Theology Poetry?» ved Oxford Socratic Club i 1944. Han hadde ikkje valt tematikken sjølv, og spørsmålet han var blitt utfordra på, synest også som ei finurleg fallgrav.

Men den skarpsynte Lewis gjekk seg sjeldan vill i retorikken sine labyrintar, og han nytta i staden sjansen til å peika på den viktige samanhengen mellom poesien og teologien. Dersom implikasjonen er at teologi «berre» er poesi, kan han avfeiast som spekulasjon, ergo er det ikkje ei slik innsnevrande forståing av spørsmålet som må ligga til grunn.

På den andre sida, dersom teologien ikkje er poetisk, men tvert om berre prosaisk, manglar han den verkeleg djuptgåande appellen all verkeleg stor og sann litteratur skal ha. Dette er også innskrenkande.

Bibelens store spennvidde når det gjeld sjanger, bør i seg sjølv gi grunn til ettertanke og halda oss langt vekke frå å plassera Guds ord i éin bestemt kategori. Bøkenes bok har bibliotekets evne til å tala til alle sider ved det menneskelege.

I den grad teologien har gjort Guds ord til eit prosaisk prosjekt der poetiske uttrykksformer vert fotnotar underordna dei krystallklåre resonnementa si ryddige formidling, er det vi menneske som tek oss til rette.

Gode argument

Poesien formidlar sanning på ein annan måte, og slik Salmane i Bibelen vitnar om, gir han ein direkte tilgang til menneskesinnet til dei som har levd med Gud i tidlegare tider. I den lite kjende, men svært leseverdige boka si, «Reflections on the Psalms», minner den nemnde Lewis om at Salmane er ein stad for å henta næring.

Den som går ærend for apologetikken, og som søkjer å forsvara trua med gode argument, treng definitivt å utsetja seg for Salmane sin heilande og lindrande appell. For alle apologetikken sine trufaste tenarar er det eit adelsmerke å gi seg over til dei mindre stringente uttrykka for tru og kamp og gudslengt vi finn her.

Salmane gir på mange vis den næringa dei sjølve etterspør. David skildrar til dømes i starten av Salme 63 ein fysisk tørste og lengt; det er ørkenen som svir i augo, som brenn på lepper og i halsen, det er eit opplevd fråvær av Gud som også gir salmisten næring til lengten, og grunn til å minna seg sjølv om den Gud han har sett og erfart.

Han har noko å henta fram frå minnet, og «blir metta som med feite retter…» Salmane levandegjer lengten og gjer han til ein stad der livet med Gud utspeler seg og blir verkeleg. For å sitera den britiske litteraturkjennaren og lekteologen Lewis: «A man can’t be always defending the truth; there must be a time to feed on it.» I denne ånda er det vi finn ein veg gjennom den knappe, men kunnskapsmetta Salme 8.

Skjult ved første blikk

Den som vil næra seg av poesien, må erkjenna at også tekstar som dette naturlegvis kan verka høgtliggande og slett ikkje alltid er lettare tilgjengelege enn prosaiske utgreiingar. Likevel: Han kan råka oss gjennom tilsynelatande enkle bilete og med ein appell til hjarta som i lange og meir akademisk orienterte tankerekker kan, om ikkje falla ut, så i alle fall hamna i bakgrunnen.

Salmen grip oss tett ved hjarta, og nøstar heller ut dei lange linjene etter kvart. Så rikt er rotsystemet her, at salmen kan liknast med eit tre; der det som er synleg, berre er ein ytre manifestasjon av det vide og intrikate kunstverket som ligg skjult for auga ved første blikk.

Ein kan likevel dvela lenge berre ved dette ytre uttrykket. Tre er mektige, både når vi tenkjer på dei ute i naturen og som symbol i kulturen.

Vi kan stansa ved ei gamal eik lenge før vi sansar oss og grunnar over føresetnadane for at kjempa står slik ho gjer. For det første: ein langsam vokster, gjerne gjennom fleire hundreår.

For det andre: eit ufatteleg system av røter som tek opp næring, og som held treet oppe. Alt saman var ein gong falda saman i eit ørlite, livskraftig frø.

Ikkje rart menneske i tidlegare tider gjekk berrhovda i respekt for det heilage livet når dei dreiv med såmannsarbeid på gardane, same om det dei sådde, var noko heilt anna enn mektige tre.

Det gåtefullet sambandet

Slik er det skapte. I si konkrete form, anten det for oss menneske handlar om noko som er nyttig eller berre er vakkert, opnar det på ulikt vis for Skaparen sin genialitet og grenseløyse.

Det gir, i glimt, innblikk i det heilage, det som på same vis som frøet, stadig opnar seg og veks vidare. For det skapte gjeld at det stadig faldar seg ut til det når si grense.

For Gud har denne utfaldande kreativiteten ingen ende (Salme 119: 96). Eit frø uttrykkjer noko som Skaparen talar om endå ingen ord vert sagt, det er som det gåtefulle sambandet i Salme 19, denne stadige overleveringa som finn stad, «det er ikkje tale og ikkje ord.

Stemmene kan ikkje høyrast. Men dei når ut over heile jorda, orda når dit verda endar.» Det ser ut som eit paradoks, men eit trusparadoks kan liknast med ei skjult dør i veggen.

Ein kan prøva med nøklar og verktøy av alle slag utan resultat. Først når vi vågar å lena oss mot det, kan det på svært overraskande vis gi etter og opna nye rom og djupner.

Dobbeltkommunikasjon

I vår tid er mennesket i sin første tilstand, som frø i magen til ei komande mor, slett ikkje heilagt, men underlagt den mest absurde av alle lover: at noko på same tid både er alt og ingenting verdt.

At noko samstundes både kan vera den mest verdfulle av alle skapningar, eller også noko ein står fritt til å kvitta seg med, noko som får dela lagnad med biologisk avfall og bli til støv att utan at nokon nokon gong spurde etter sjela, er ein så brutal dobbeltkommunikasjon at ei felles fortrenging av det heile vert vår tafatte løysing.

Verbal fortrenging

Dette vert gjort på ulikt vis. Ein del av det er den verbale fortrenginga: eit språkleg forsvinningsnummer i form av eufemismar som gjer at dei ufødde og deira lagnad berre ikkje vert omtala rett fram.

Vi finn opp nye ord og uttrykk, språkleg kamuflasje for dei realitetane som er for vonde til å nemnast ved namn. Berre omgrepet «abort» er ein del av slik verbal fortrenging, samansetjinga «ab» og «oriri» tyder å «føde for tidleg», men har også konnotasjonar som å «forsvinna».

Synonyma til ordet er som ein trist understraum: «avvik, feil, fiasko…». Orda skjuler barnet for oss og informasjonsmateriellet ser det som ein tilstand hos mora.

Vi vert haldne på avstand frå den som først og fremst treng nærleik. Ein annan del av fortrenginga er den forkledde fridomen, den som isolerer den komande mora under dekke av at ho skal og må stå heilt fritt til å avgjera barnet si framtid.

Kapittelet om den tidlege tida til barnet, den avgjerande prologen i alle menneskeliv, passasjen som gjeld mennesket på sitt minste og mest forsvarslause, er fjerna frå fellesskapet sin logg, som om nett dette vesentlege materialet er gradert og unnateke offentleg innsyn.

Livslotteri

Ein skulle tru at det frå vår stadig meir raffinerte innsikt i kor makelaust mektig eit lite frø kan vera koda, ville veksa fram eit vern nettopp av slike frø. Det er det motsette som i staden viser seg.

Eit fullstendig uføreseieleg livslotteri utspeler seg, gøymt vekk frå det opne ordskiftet som ein så gjerne helsar velkommen i mange andre samanhengar. Den offentlege samtalen skal vera mest mogleg open i vår tid, og kunsten skal til dømes bryta alle tabu og grenser.

Jamt og trutt vert vi eksponerte for ein miks av vulgære provokasjonar i ulike media som det er sagt at skal få oss til å reagera og tenka. Utstillingar og galleri viser fram alle slags groteske utslag av menneskelege laster og utskeiingar, sjukdom og samanbrot.

Dersom nokon oppdagar eit nytt tabu, er det langt på veg eit moderne skup, ei landkjenning ved ein postmoderne kyst: Finst det framleis eitkvart som kan sjokkera menneske som har sett alt?

Må haldast i sjakk

Sanninga om fosteret må likevel haldast i sjakk. Songen frå dei ufødde mellom oss, same kor lågt han lyder i utgangspunktet, må dempast ytterlegare.

Her er det som om vi riv oss opp på undersjøiske skjær i den postmoderne grenseløysa. Det er for dryg kost for menneske som har sett alt å sjå seg sjølv som eit lite frø, fullstendig prisgitt eit anna menneske som gir plass for det og tek imot det med sin eigen kropp.

Den mjuke døra inn i tilværet går gjennom kjøtet og blodet til ei kvinne, men alt her, ved denne gåtefulle mellomstasjonen, med ein annan sin kropp på alle kantar, kviler Guds auga på oss.

Du såg meg då eg var eit foster, seier Salme 139:16. Nettopp denne tilstanden, der ein er totalt avhengig, viser fram noko heilt grunnleggande ved mennesket.

Når vi kjem ut i verda, vert beina våre sterke, ryggen rak og opprett. Frie frå navlesnora kan vi etter kvart gå kor vi vil.

Vi har vent oss til ein tanke om at vi er uavhengige, frie og autonome. Men ein vane er berre ein vane og må ikkje forvekslast med sanning.

Sanninga er at vi ute i universet også er omgitt av visse vilkår, faktorar vi står fritt til å fornekta, men som vi uansett ikkje kjem unna:

Vi er sårbare. Midlertidige. Også her er vi omgitt av ein annan og større vilje. Ein dag tek livet vårt slutt. Då kjem ein ny overgang der vi treng å bli tatt imot.

Eit merkverdig vern

I mellomtida treng vi å minnast. Vi treng å koma tilbake til det underlege ordet i Salme 8 om den herlege og opphøgde Herre, vår Herre, han som breier sin glans ut på himmelen. Neppe ein som treng vern.

Men likevel les vi: Frå munnen på småborn og spedborn har du reist eit vern mot dei som står imot deg for å gjera ende på fienden og hemnaren».

Det er i sanning eit merkverdig vern han har valt seg. Først at det i det heile trengst. Dernest at det stig opp frå ei så usannsynleg skrøpeleg kjelde.

Kamp på liv og død

Bibelkommentarar og teologar set med god grunn dette verset i forbindelse med Paulus’ ord i 1 Kor 1: «Det som blir rekna for veikt i verda, det valde Gud seg ut så han kunne gjera det sterke til skamme. Ja, det som står lågt i verda, det som blir sett ned på, det som ikkje er noko, det valde Gud seg ut så han kunne gjera til inkje det som er noko».

Guds rike snur ideane våre om styrke på hovudet og påkallar med det stor audmjukskap. Men det er meir her.

Med tanke på den kampen som går føre seg rundt den aller tidlegaste fasen i livet, vert det ikkje lenger så underleg at fosterstadiet kan lesast av som ei forlegning. Om vi no vel å sjå livmora som den mest sivile av sivilsoner, er det likevel ofte nettopp her ein kamp på liv og død utspeler seg i det skjulte og med nokre svært uklare konfliktlinjer.

Vidare er det verdt å merka seg at ein alminneleg soldat, ein infanterist, nettopp deler nemning med den nyfødde. Via spanske og italienske ord for nybegynnar eller ein urøynd, kom ordet inn i det militære frå sitt latinske opphav; infans («lite barn»).

Frå munnen på desse borna reiser det seg altså eit vern. Men det må vera eit skralt vern, dette her. Dei kan ikkje ha mykje å stilla opp med mot dei vonde kreftene salmen stiller opp, dei som ikkje ein gong har lært å snakka.

Kva anna enn uforståeleg, uferdig babling og utslag av menneskekroppen sitt stadige strev for overleving stig nokon gong opp frå desse munnane? Den som har gått til dømes ved Hadrians mur nord i England, Romarrikets nordlege grensemur oppført frå år 122, og sett dei imponerande leivningane etter heile samfunn som romarane organiserte berre for å halda nokre iltre piktarar frå livet, kan tenkja at krigsmetaforikken i Salme 8 verkar noko overdimensjonert for føremålet.

Ikkje berre krigshandlingane

Før vi dreg slike konklusjonar, må vi koma i hug at det ikkje berre er sjølve krigshandlingane som er avgjerande for utfallet av ein kamp, men at fortifikasjon i høg grad dreier seg om å råka fienden på anna vis enn gjennom «å svara med same mynt». For å sitera krigsteorien:

«Det har i perioder vært lagt ned mer kreativitet og ressurser i fortifikasjonskunsten, det vil si hvordan man bygningsteknisk kunne redusere effekten av fiendens kanoner enn i utviklingen av kanonene selv» (snl.no).

Vernet som reiser seg i Salme 8 kan sjåast i denne samanhengen, i kristendommen si lange linje fram mot høgdepunktet, Jesus, som på overraskande vis «kledde maktene og åndskreftene nakne og viste dei fram til spott og spe då han synte seg som sigerherre over dei på krossen» (Kol 2:15).

Det overgitte og hjelpelause

Nettopp i dei ufødde og nyfødde sin grunnleggande retning, deira hjelpeløyse og språkløyse er dei alt eit vern og ein vaktstyrke; eit mektig profetisk banner og ei påminning om at det går grenser gjennom tilværet. Verken fienden eller hemnaren får siste ordet; også dei vil nå si grense, men når den tida er inne, vil den grensa ikkje vera den gamle regla om å setja hardt mot hardt.

Tvert imot, det er det mjuke, det overgitte og hjelpelause som vil stå att, det som ikkje i seg sjølv freistar å kneisa som eit vern, men som tvert imot peikar bort frå seg sjølv og opp mot han som verkeleg er Herre, vår Herre, han med det herlege namnet, han som breier glansen sin på himmelen.

Han som hugsar på og tek seg av menneskebarnet, også når menneske gjer deira beste gøymestad til krigssone. Frå munnen til småborn og spedborn lyder den uferdige lovsongen som berre kan lyttast fram av ein Herre som elskar og veit kva skapningen treng, som heilar den nedbøygde og sundbrotne slik Jesus viste oss.

For det var nettopp slik han sjølv vart send til oss. Verbum infans. Ordet som stilnar i den menneskelege avgrensinga, men som likevel heile vegen ber den herlegdomen som den einborne Sonen har frå Far sin, full av nåde og sanning.

Parasittar

Dermed kjem det verkelege vernet frå uventa hald, i det ligg ei mektig påminning om at det svakaste i Guds rike er sterkare enn døden og dødsriket. Fienden og hemnaren har nemleg ikkje noko liv i seg sjølv, dei er for parasittar og krampaktige kopiar å rekna.

Når djevelen skal freista meisteren, har han ikkje noko anna å by fram enn det Herren alt har skapt; han er ein skugge og har ingenting å tilby anna enn skuggar som løyser seg opp når sola skin for fullt. Ein dag imploderer denne innbilte makta og hennar falske ferniss.

Ein vaktstyrke for oss

Barnet i første fase som foster, derimot, ber med seg sanning i sjølve forma si. Den ufødde er nemleg alltid krumma rundt navlesnora; og med det teiknar den vesle ei sannferdig grunnskisse av livet som overgitt.

Visst skal vi, som Paulus minner oss om, ikkje berre vera umyndige småborn, og visst skal vi lytta til Hebrearbrevets formaning om forholdet mellom flytande og fast føde, men i det grunnleggande treng vi å finna ly og bli merksame på det som stig opp frå munnen til småborn og spedborn, denne ordlause krumminga rundt det som bind den ufødde til opphavet sitt, desse som har det fremste orienteringspunktet sitt mot det som gir næring og vokster.

Nettopp desse, som manglar heilt grunnleggande rettar, og som altfor ofte manglar det sterke vernet dei skulle ha hatt, er i Guds rike eit vern og ein vaktstyrke for oss.