Jødebarna Tibor og Vera – og deres skjebne

I koronatid har det vore nødvendig å samle seg heime. Såleis har det blitt ekstra høve til å ta fram litteratur og søkje inspirasjon i bokheimen. I løpet av denne tida er det gitt ut mange nye bøker med ettertankar, tidsminne og viktige historier om Andre verdskrig som tidlegare ikkje er fortalt.

Nettopp i koronatid omhandlar mange av desse bøkene bodskap me treng – om betydninga av kvar enkelt sine handlingar, om små gjerningar som får stor innverknad, om kraft som oppstår ved å dra lass i lag og om enkeltmenneskets mot til å yte der det ikkje finst opptrakka løype å gå i.

Ei slik bok er Sverre Kragset si forteljing: «Krig og hverdag. Jødebarna Tibor og Vera – og deres skjebne», gitt ut på Z-forlag. Forfattaren seier innleiingsvis at «det må fortelles hele tiden». Det gjeld lagnaden for menneske som blir sett utanfor og trua – i dette tilfellet jødane under nazi-veldet. Boka fortel om to jødiske barn som kom til Romsdalen under krigen og om alt som blei gjort for å prøve å berge dei.

Bakgrunnen var at ei større gruppe jødiske barn vart sendt til Noreg for å komme unna nazistanes utrydding. Som me veit, kom mange av desse til ein barneheim i Oslo og vart seinare redda over til Sverige ved heltemodig innsats, medrekna også den seinare kjende legen Berthold Grünfeld (dokumentert i «Ninas barn – fortellingen om det jødiske barnehjemmet i Oslo»). Men to av barna vart sendt til Romsdalen, til prestefamilien Kragset på Nesjestranda. Presteparet, Astrid og Aksel Kragset, kom begge frå Sunnmøre. Aksel Kragset var sokneprest i Romsdalen. Der vart han kontaktperson for Nansenhjelpa, stifta i 1936 av Odd Nansen, Fridtjof Nansens son. Nansenhjelpa dreiv omfattande hjelpearbeid etter nazistanes annektering av Austerrike i 1938 og den tyske innmarsjen i Tsjekkoslovakia i 1939. Medrekna skaffa organisasjonen innreisetillating til Noreg for 200 vaksne flyktningar og 60 barn. Som kontaktperson i Romsdalen tok sokneprost Kragset og hans familie imot to av desse barna. Det var Tibor og Vera frå Bratislava.

Storverk om det norske Holocaust

Soknepresten hadde sagt frå seg presteembetet fordi han ikkje ville vere prest under nazistyret. Han talte tydeleg imot nazismen. Familien mista difor løn og levde av prestegarden medan kyrkjelyden prøvde å hjelpe til med utgifter for straum og avgifter.

Nazistane fekk kjennskap til at Kragset var med i Nansenhjelpa. På reisa til Nesjestranda via Molde møtte Tibor, barnet som kom først, jødane Leo Eitinger og Robert Weinstein, som begge budde lengre inne i Langfjorden og kom til Molde for å følgje guten fram til den nye familien. Dei forsikra Tibor om at Kragset var ein hedarleg mann, som ikkje ville påtvinge dei ei kristen tru, han kunne lese hebraisk og snakka dessutan flytande tysk. Det roa guten. Men i Molde vart dei stoppa av tyskarane som bad om å få sjå passa deira. Av passa skjønte tyskarane at dette var jødar og etterpå var Nesjestranda under oppsikt, noko som skulle få katastrofale følgjer då jødeforfølginga auka i Noreg, også for jødane på Nesjestranda.

Den vesle boka på om lag 200 sider fortel levande om heimen og kvardagen som vart skapt for dei to barna hjå familien Kragset saman med deira tre eigne barn. I levande detaljar får me høyre om kvardagar, tryggleik og tilknyting, om blautkaker som vart trylla fram ved bursdagar, om fisking på fjorden, baking av potetlefser, om gardsdrift, skulegang, samvær og framfor alt om ro som blei skapt gjennom daglege gjeremål. Og me får høyre om korleis sambygdingar deltok i å verne desse to. Det vart rett og slett prøvd å byggje opp eit vernande nettverk av mange små og store gjerningar for å skape ein trygg kvardag og ei framtid for dei. Fosterforeldra vart kalla mor og far; mamma og pappa var att i Bratislava.

Hun lot seg ikke rikke

Boka fortel også om fast radiosamband med London på skjult stad. Medrekna fortel den også om ein tysk soldat som indirekte gav beskjed då nazistane planla søk etter skjulte radioar, slik at det vart tid å gøyme ekstra unna. Den gir såleis eksempel på at menneskeleg mot og motstandskraft fanst også blant okkupantane.

Boka fortel deretter om jødeforfølginga som auka i Noreg og om ordføraren i kommunen som kontakta soknepresten. Kragset prøvde å mane til refleksjon over korleis det kunne bli mogleg å byggje samfunn i etterkant av krigen og å sjå kvarandre i augo då.

Men straks deretter, hausten 1942, tok Nansenhjelpa kontakt med soknepresten, kort tid før nazistanes store aksjon mot jødane. Dei kunne fortelje at under razzia på barneheimen i Oslo kom adressa til Vera fram. Enno hadde ikkje nazistane starta arrestasjonen av jødiske kvinner og barn, sjuke og eldre, men det hasta med flukt for Tibor og Vera.

Boka viser at kontakten med enkeltpersonar i Nansenhjelpa var avgjerande for å finne vegen vidare i dette dramaet. Motstandsmannen Ole Presterud kom reisande for å følgje barna til Oslo og motstandsmannen Per Lund hjelpte vidare til Sverige. Men siste etappe måtte vente på grunn av fare. Medan dei venta i Lillestrøm hjå folk i heimefronten, vart dei angitt av ein norsk nazist med etterfølgjande razzia.

Heimefrontfolka vart sendt til Grini Fangeleir og barna til Bredtvedt. Her møtte dei på nytt Leo Eitinger, som gav undervising og støtte. På Bredtvedt var det i alt fem jødar frå Nesjestranda. Den 25. februar vart alle stua saman på det tyske lasteskipet Gutenland, ført til Stettin og derifrå med tog direkte til Auschwitz.

Av jødane på Nesjestranda vart Tibor, Vera, Nora Lustig og Robert Weinstein drepne i dødsleirane. I dag er lagt «snublesteinar» over dei ved Skåla skule på Nesjestranda og minnestein på kyrkjegarden på Sølnes kyrkje. Berre Leo Eitinger overlevde; han var lege som nazistane hadde bruk for.

Såleis miste foreldra i Bratislava begge barna som dei hadde sendt frå seg i håp om redning blant ukjende medmenneske.

Gjennom denne vesle boka er det reist ein bauta over små og store gjerningar som var gjort av modige medmenneske, enkeltpersonar og lokalsamfunn, for å prøve å berge deira to barn. Boka viser at også innanfor fiendens rekkjer fanst modige folk som gav beskjed når fare trua. Og den viser korleis det også innanfor eigne rekkjer fanst menneske som ikkje gjorde modige nok val i si tid og svikta.

Såleis gir ei slik bok ei ny påminning om betydninga av enkeltmenneskets mot, om betydninga av samhald, av å støtte der ein kan, av å dra lass i lag. Det viser korleis enkeltpersonar våga å yte i si tid, under stor fare. Den gir difor inspirasjon for oss i dag til å ikkje underkjenne korleis små gjerningar av mot, samhald og støtte frå kvar enkelt kan styrkje og bidra i kvarandre sine liv. Forteljinga er levande skriven og er viktig både for barn og vaksen. Kanskje er dette årets julegåve?