Kan nokon sjå for seg ein demokratisk veg ut av uføret?

Ved eit kvart årsskifte er det håp og ny optimisme. Me høyrer og les på nytt at me må ta ansvar og gjera levekåra betre for alle, gjera samfunnet meir rettferdig, og gjera verda tryggare.

Det høyrest fint ut, kvar gong. Men det er ein hake: Ord som «rettferd» og «ansvar» er mellom dei mest tvitydige som finst. I praksis like vanskeleg å hanskast med som ordet «sanning».

Ymse interessegrupper nyttar desse orda på ein måte som elegant passar deira eigne formål og krav.

Aktivistar – til dømes klimamar, veganar, animalistar, transar og hyperseksuelle – er alltid sjølvrettferdige og prøver støtt å gje andre dårleg samvit. Det er ikkje rom for nyansar. Dei har rett, andre tek feil!

Når samfunn og kultur vaklar

Livet er forferdeleg for dei som ser «sanninga»: Politikarane er moralsk uansvarlege så lenge dei er med og gjer klimaet varmare, våtare og villare; og uansvarlege så lenge dei let folk eta kjøt, fisk og fugl; og så lenge me må halde oss berre med to kjønn og nokre tvitolingar (det er som kjent blitt minst sju kjønn); og så lenge nedervde normer, ekteskap og normalt samliv held fram. Me må òg ta ansvar for fattigdomen i verda og snarast få i veg norske sendelag til å rette på vanstyret i fleire land.

Difor må alle no ta ansvar og bla opp frå lommeboka. Oljerikdomen, som saman med overskot i næringslivet finansierer 860.000 i offentleg sektor, må no ha hjelp frå vanlege folk for å vekse vidare. Skattar og avgifter må difor opp. Integrering og klima gjev moglegheiter for nye prosjekt og tusentals jobbar.

Me lever uansvarleg året rundt. Det som generasjonane før oss har sliti og bygt opp, skal snakkast ned. Det vår eigen generasjon har gjort i glede og framtidstru, burde for lengst ha enda i gråt og angst.

Det me har trudd på av reglar for skikk og bruk, er avleggs. Velstand og velvære kan me ikkje ha. Det er egoisme å vaksinere seg før dei har fått same tilbodet i Afrika.

Aktivistar og idealistar har sikkert ein del gode og kritiske poeng. Det er godt mogleg mange har for stort hus, hytte, for stor bil og for mange traktorar. Me kastar mat. Brukar ull, både i undertøy og i bunad.

Me har for varme hus, mykje olje, rikeleg med vasskraft, og difor altfor billig straum. Og me reiser uforskammeleg mykje, landet rundt, vitjar familie, barnebarn og gode vener, endå det hadde greidd seg å bruke telefonen.

Kort sagt: Det går mot eit generaloppgjer om levestandarden, levemåten og heile kulturen i våre nærsynte samfunn.

Men eg tvilar: Det er ikkje lett å finne løysingar på grubleria når ein ikkje er sikker på kva som er problemet. Lat difor ordskiftet gå. Lat ikkje aktivistar og andre verdsmeistrar få drive på åleine, korkje i akademia, pressa eller organisasjonslivet.

Enkelt språk – med og utan fjørpynt

Måtehald er viktig, uansett kva ein balar med. Det største problemet i verda er den eksplosive folkevoksteren, som har femdobla seg til åtte milliardar på eit hundreår. Dei som er opptekne av CO₂ og klimautslepp, burde uroe seg for denne utviklinga.

Det nest største problemet er truleg for stor kjøpekraft og tilsvarande sløseri. Eller for mykje bruk av ressursar til unyttige produkt, som fører til aukande press på oss alle.

Kan nokon sjå for seg ein demokratisk veg ut av uføret? Kapitalismen vil ikkje ned med marknadsvoksteren. Sosialismen vil ikkje ned med kjøpekrafta.

Når det gjeld økonomi og fordeling trur eg mest på Kåre Willoch. Han var måtehaldsmann.

PS: Inne i alt gravalvoret er det forfriskande å sjå korleis dobbeltmoralen lever blant politikarar, særleg dei som rettar peikefingeren mot andre, til dømes i partiet Rødt. Før valet i fjor var eit av deira glansnummer: «Ja til lovfestet rett til heltid!» No søkjer partiet sjølv etter «økonomimedarbeider» i 50 prosent stilling.