Skarpt blikk på foreldreretten

I den norske skulen har det sidan slutten av 1800-talet og fram til i dag vore ei spenning mellom det offentlege, statlege, skulestellet på den eine sida, og det frie eller private på den andre. 

Som mange av Dagen-lesarane vil hugsa var dette eit av dei store stridsemna etter krigen. Mot eit nærast friskulefiendtleg Arbeidarparti stod ein borgarleg opposisjon, og då ofte med Kristeleg Folkeparti i spissen. 

I desse debattane blei foreldreretten, med støtte i menneskerettsfråsegna av 1948, og vanlege demokratiske rettar, køyrt fram med stor tyngde. Frå borgarleg hald blei det hevda at foreldreretten stod over «statsretten» utan at det blei styrande for politikken i nemnande grad. I nyare tid har frontane mildna, men dei ideologiske motsetnadene har ikkje slept taket.

Smale perspektiv

Den skulehistoriske litteraturen er omfattande. Smale perspektiv, og det som gjerne kan kallast særinteressefokus, har prega mykje av forskinga, «kampskriftene» og dei populærvitskaplege jubileumsbøkene. 

Resultatet har blitt framstillingar av varierande kvalitet. Difor har det heller ikkje vore så lett å skaffa seg oversikt over problemstrukturar, konfliktlinjer og meir og mindre berekraftige kompromiss. 

Det har såleis lenge vore behov for ei samla framstilling som hevar blikket, ser ting i samanheng med kvarandre, og som evnar å bygga stoffet saman til ein heilskap, eller noko i nærleiken av ein syntese.

Foreldreretten

Eg vil meina at «Opplæringsfrihet» langt på veg maktar dette. Forfattaren, Vegard Kvam, er i dag professor i pedagogikk ved Universitetet i Bergen. Trass sin unge alder har han allereie markert seg som ein framståande skulehistorikar. 

Hovudverket så langt er ein studie av den særmerkte pedagogen Erling Kristvik. Han har også sett på motstandskampen til lærarane under krigen – med vekt på innsatsen til Einar Høigård, ein studie som i høgste grad hadde med foreldreretten å gjera. 

I «Jakten på den gode skole» har han samanfatta den norske skulehistoria på ein kort og konsis måte. Til dette kjem ein del artiklar i lag med Asbjørn Tveiten.

Han har såleis eit godt fundament for å ta nye sprang. Med den fleirfaglege tilnærminga som pregar «Opplæringsfrihet» gjer han nettopp det. 

Boka hentar tilfang frå fagfelt som pedagogikk, teologi, filosofi, historie, statsvitskap og juss.

Informert samtale

I innleiinga går Kvam rett på sak og spør: «Hvor felles skal fellesskolen være?» Må alle barn gå i dei same spora, eller kan og bør det vera rom for andre val – det som i boka er kalla for «pedagogiske alternativer» til den offentlege skulen? 

Kva grunngjevingar ligg bak, og kva bør tilhøvet mellom sektorane – med staten som mellommann – vera? Er argumenta fornuftige, gyldige, overtydande og «bindande» nok? 

Kvam vil gjerne bidra til ein open, opplyst og informert samtale om desse spørsmåla. Noko av styrken ved framstillinga er at ulike perspektiv får koma til orde, og det på ein sakleg og informert måte. 

Ikkje utan grunn ligg det ved eit sitat av Hans Skjervheim. «Å ta den andre alvorleg er det same som å vera viljug til å ta hans meiningar opp til ettertanke, eventuelt diskusjon».

Foreldreretten

Boka er ordna i fire delar. Den fyrste, «Familien, staten og foreldreretten – pedagogiske institusjoner og individuelle retter», kan langt på veg lesast som ein definisjons- og presiseringsdel. Her presenterer og drøftar Kvam sentrale omgrep og teoriar på ein klargjerande og opplysande måte. 

Han kjem mellom anna inn på «Statsform og pedagogisk mandatfordeling», kva som ligg i «Det liberale demokratiet» og ulike «Maktfordelingsmodeller». At foreldreretten får ein framskoten plass i denne delen, er rimeleg. 

Kvam viser at sjølv om den lenge har lege som premiss for mykje av politikken, har den likevel hatt ei veik forankring i lovverket. Etter siste krig blei foreldreretten knytt til menneskerettane og den europeiske menneskerettskonvensjonen (1950) på ein klar og udiskutabel måte. 

Men det tok likevel si side før denne prinsipielle tenkinga nedfelte seg i lovverket vårt. For å grunngje foreldreretten tek somme utgangspunkt i naturretten, i såkalla positiv rett, i ei kristen-teologisk forståing eller i biologiske tilhøve (naturen sjølv).

God skulehistorie

Den andre delen, «Foreldreretten og den offentlige skolen – historisk perspektiv», er den lengste, mest omfattande og kanskje den mest interessante. Ikkje minst med støtte i eiga forsking kan Kvam bretta ut dette feltet på kyndig og innsiktsfullt vis. 

Han drøftar, nyanserer og korrigerer det andre har funne ut, og kjem fram til underbygde og gjennomtenkte standpunkt. I denne delen får lesaren eit oppdatert og systematisk utsyn over utviklinga i skulestellet frå dei fyrste initiativa og fram til den mangslungne skulerøyndomen i dag – heile tida med foreldreretten og friskuleopsjonen for auga. Her er samla mykje god skulehistorie.

Liberal friskulepolitikk

I den tredje delen, «Private skoler og hjemmeundervisning – kritisk perspektiv», tek Kvam opp mange av dei vanlegaste innvendingane mot privatskulane. Såleis har det blitt hevda at dei trugar fellesskulen, at dei skaper og held ved like sosial ulikskap, at dei valdar bry for kommunar, at dei legg til rette for einsretting og lite kritisk tenking, at utdanning blir ei vare og at friskulane forsyner seg av ressursar som eigentleg høyrer fellesskapen til. 

Etter å ha gått desse påstandane nærare etter i saumane konkluderer Kvam med at dei stort sett må avvisast. Det kan vera gode grunnar for å føra ein liberal friskulepolitikk, inkludert heimeundervisning. 

Men det blir ikkje utan vidare god skule og god undervisning i eigne «private» rom. Manglande kompetanse, dårleg kvalitet og omsorgssvikt er utfordringar han peikar på. 

Under slike omstende nyttar det ikkje å pukka på foreldreretten som det einaste rette.

Eige rettssubjekt

Dette aspektet er også eit viktig perspektiv i den fjerde og siste delen – «Når foreldreretten møter barneretten – mellom jus og pedagogikk». Den myndiggjeringa av barnet som har skjedd dei siste tiåra, ikkje minst med FN sin Barnekonvensjon av 1989, utgjer er eit nytt og markant drag. 

Når barnet har blitt eit eige rettssubjekt, legg det også rammer og føringar for handlingsrommet, og ruskar i inngrodde tankebanar. Barnekonvensjonen blei norsk lov i 2003 – med fokus på «barnets beste» som omdreiingspunkt. 

Denne vendinga betyr mellom anna at foreldreretten også må avstemmast i forhold til barneretten. «Å ta barnets perspektiv» er ikkje enkelt og fører med seg ein del dilemma, noko overskrifta «Å lide valgets kvaler» hintar om. 

Kvam legg seg likevel ikkje flat for barneperspektivet, men set det inn i ei reflektert ramme. Til slutt i denne delen prøver han å bygga saman ulike perspektiv på ein måte som gjer at motsetnadene nærast synest å gå opp i ein høgare einskap. 

Sjølv om framstøyten er djerv, er eg likevel usikker på om Kvam maktar å løysa alle flokane. Men her som i andre deler av boka byr forfattaren på nyanserte og lærerike diskusjonar.

Boka handlar i hovudsak om norske tilhøve. Samanlikningar med andre land, i Norden og andre stader, vil ikkje ha skjemt ut. 

Til sin rett

Det kan sikkert argumenterast for ein norsk Sonderweg, men utan komparative sideblikk blir ikkje det så lett. Boka er ei blanding av skulehistorie og meir tematiske bolkar. 

Denne tilnærmingsmåten skaper ein del gjentakingar og overlappingar. Hadde Kvam vald ei meir historisk-kronologisk tilnærming, kunne den samfunnsmessige konteksten, som stort sett blir underforstått, i større grad ha kome til sin rett.

Lærdom og ettertanke

Det ligg i tittelen «Opplæringsfrihet» at Kvam er tilhengar av ein liberal skulepolitikk med foreldretten som viktig premiss. Men dei som hadde venta eit beinveges og vilkårslaust forsvar for denne grunnleggande retten, vil kan henda bli noko skuffa. 

Men det nye i forhold til tidlegare framstillingar er at han maktar å ta dei ulike aktørane (staten, kyrkja, skulen, foreldra, barna m.fl.) og deira perspektiv på alvor. Samstundes peikar han på krevjande relasjonar og korleis spenningar har blitt tolka, forstått og handtert fram gjennom tidene, til lærdom og ettertanke.

Tidlegare utkast

Eg har lese og kommentert eit tidlegare utkast, og er såleis ingen nøytral meldar. Når det er sagt vil eg likevel hevda med stort frimot at Kvam endå ein gong har levert eit grundig, godt og fagleg solid arbeid. 

Boka er eit funn for skulepolitikarar, foreldre, skulefolk, og ikkje minst friskulefolk, og folk elles med interesse for skule og samfunn. Opplæringsfrihet fortener ein brei og stor lesarkrins.