12 bøker frå Bibelen for første gong utgjevne på nynorsk
Tidlegare har dei apokryfe bøkene frå Det gamle testamentet berre vore omsett til bokmål. No er ei ny omsetjing tilgjengeleg på båe målformene.
Katolikkar og ortodokse kristne held dei for å vere heilage på line med dei bøkene protestantar reknar med som ein del av den bibelske kanon. Martin Luther såg på apokryfane som oppbyggjelege og nyttige, men meinte ikkje dei hadde same autoritet som bibelbøkene elles.
Etter eit hundreår der apokryfane i stor grad har vore i eit skuggeland, gir no Bibelselskapet ut dei tolv gamaltestamentlege apokryfe bøkene på nytt, i eit eige bind og i oppfriska moderne språkdrakt på begge målformer. «Apokryfane» har fått «over»tittelen «Dei deuterokanoniske bøkene i Bibelen», ein konsesjon til det katolske synet og ei understreking av at Bibelselskapet er eit økumenisk prosjekt.
Annonse
«Taust tomrom»
Hans-Olav Mørk er seksjonsleiar for bibelomsetjing i Bibelselskapet og har vore med i arbeidet med å omsetje dei to bøkene som blir presentert denne veka.
– Dette er bøker som både tematisk og formmessig fører vidare dei sjangrane som allereie finst i dei bibelske skriftene vi kallar Det gamle testamente eller GT og som blei avslutta i tida før apokryfane vart til, seier Mørk og teiknar dei store trekka i det historiske bildet: Mellom profeten Malaki, den siste profeten i GT, som levde på 400-talet før Kristus, og Jesu fødsel er det kring eit halvt årtusen. I desse hundreåra kjem det ingen profetiar. I dette «tause tomrommet», frå år 300 til før Kristus og så 100 år inn i vår tidsrekning, vart apokryfane til.
Sjølv om tidene før Jesus står utan profetord, var det ikkje ei hendingslaus epoke. Tvert om var dette ei tid med mykje dramatikk. Judea var i store delar av perioden okkupert av hellenistiske herskarar og etter kvart av romarane som tok makta i år 63 før Kristus.
Opprøret
Mørk trekkjer mellom anna fram dei to Makabearbøkene:
– Dei handlar om samtidshistorie, om jødane sin kamp for identitet på ei tid då Judea og Jerusalem var underlagt hellenistiske herskarar. Selevkidane var etterkomarar etter ein av generalane til Aleksander den store, og mot dei vart det ein kamp om sjølve jødedomen på denne tida. Selevkidane la ned forbod mot omskjering av guteborn og lesing frå toraen. Då kong Antiokos XI Epifanes inntok templet og ofra svin på alteret i Det aller heilagste, var det svært provoserande for jødane, og prestesonen Judas Makkabeus gjorde opprør, fortel Mørk.
Andre jødar flykta til Egypt der fleire av dei apokryfe skriftene blir til, nokre skrivne på gresk, nokre omsett omsett fra arameisk eller hebraisk som er språka i GT. Ørken-forsamlinga i Qumran er ein annan del av dette biletet, og både i deira litteratur og i apokryfane finst det ein kan kalle motstands- eller okkupasjonslitteratur.
Annonse
Juda Makkabeus og brørne hans greier å etablere eit jødisk styre i Judea for ei tid, fram til romarane kjem og tek over. Når Jesu læresveinar har ein draum om at Jesus skal gjenopprette det jødiske sjølvstyret, har det med dette bakteppet å gjere – trongen til sjølvstende for det jødiske folket.
– NT viser til apokryfane
Mørk seier at Luther meinte apokryfane er godt og nyttig lesestoff, men ikkje er det vi nyttar når vi gir uttrykk for kjernen i den kristne trua. Samstundes peiker Mørk på at det alltid er skapt litteratur med bakgrunn i dei bibelske tekstane.
– Bøkene i GT er blitt tolka frå første stund, og det er henta mange motiv derifrå i tekstane i Det nye testamente, seier han og minner om at NT truleg viser til apokryfane ein del stader, som i Johannes-prologen. Han trekkjer òg fram at vi finn ei rad motiv frå apokryfane hjå kjende kunstnarar, som Brahms, Shakespeare og Rembrandt – og kanskje vår eigen Ibsen.
– Apokryfane har ei virkningshistorie fram til vår eiga tid. Vi veit at det vart sitert frå bøkene i den tidlege islandsk-norske middelalderlitteraturen, og vi veit at Ibsen las i bibelutgåva han fekk låne då han var apotekarlærling i Grimstad. Der var apokryfane med, og det ville vore rart om ikkje Peer Gynt og Brand nokre stader har spor frå desse bøkene, seier Hans-Olav Mørk og oppmodar til at det blir forska meir på dette.
Del av bibeltradisjonen
Mørk meiner at apokryfane er ein viktig del av norsk bibeltradisjon, sjølv om dei kanskje har vore gløymde i eit par generasjonar. Han seier dette er bøker som fortener å bli lesne, både for si eiga skuld og fordi dei gir ei bilete av den tankeverda NT vart til i. Både Jesus og Paulus står i denne tradisjonen.
– Då Luther omsette Bibelen til tysk og han seinare vart omsett til dansk, og jamvel då den første bibelutgåva kom på norsk i 1891, var apokryfane med, minner Mørk om.
Annonse
Så har det sidan vore strid om desse bøkene skal vere med i ulike bibelutgåver. Bibelselskapet heldt rundt forrige århundreskifte fram med å trykke utgåver der apokryfane vart tekne med, og dei var i sal heilt fram til 2. verdskrigen, men 1930-utgåva kom ut utan desse bøkene. Dermed vart apokryfane etter kvart framande og perifere for store deler av kristenfolket. Etter at det kom ei ny bokmålsomsetjing i 1988 blei det laga ei eiga bibelutgåve med apokryfane, mellom anna etter spørsmål frå dei katolske biskopane i Noreg.
No kan apokryfane lesast i ny omsetjing att, i same språkdrakt som Bibelselskapet si 2011-utgåve av Bibelen, og både på nynorsk og bokmål. Mørk røper at det óg kan kome ei utgåve av Bibel 2011 der nyomsetjinga av apokryfane finn sin plass mellom dei to testamenta.
