Jøden Putin ville fjerne

– Sjølvsagt trur eg på Gud, seier Volodymyr Zelenskyj (44).

I løpet av tre høgdramatiske veker han gått frå å vere komikaren som blei president til å bli samanlikna med Winston Churchill.

Den ukrainske presidenten har aldri prøvd å løyne sin jødiske bakgrunn, og han har hatt eit nært forhold til Israel.

Han vaks opp då Ukraina framleis var ein del av Sovjetunionen.

– Kva slags jødisk heim hadde de? Ortodoks eller ikkje ortodoks, spurde avisa Times of Israel under eit besøk på Zelenskys kontor i 2020.

Då hadde han vore president i eitt år.

– Ikkje ortodoks. Ein vanleg sovjetisk jødisk familie. Dei fleste jødiske familiane i Sovjetunionen var ikkje religiøse. Du veit, religion var ikkje noko som eksisterte i sovjetstaten.

Opna seg nye dører

Då Selenskyj vaks opp, hadde tre-fire generasjonar sovjetiske jødar erfart at deira religiøse og kulturelle bakgrunn hadde låg status og liten verdi. Å vere jøde var berre eit svart merke i passet og ei kjensle av å tilhøyre ei andrerangs gruppe av borgarar.

Med Sovjets fall og Ukrainas sjølvstende opna det seg nye dører også for jødane i landet. Fleire av dei stod i fremste linje i kampen for fridom og demokrati. Framståande jødiske aktivistar deltok i 2013 i demonstrasjonane som førte til den prorussiske presidenten Viktor Janukovitsj sitt fall.

Det er i denne konteksten Zelenskyj stig fram som politikar, skriv magasinet The Atlantic. Ved krigsutbrotet teiknar dei eit portrett av Zelenskyj under overskrifta «How Zelensky Gave the World a Jewish Hero».

Massakren i Babij Jar

Ein million ukrainske jødar blei utrydda i Ukraina av Nazi-Tyskland og deira ukrainske kollaboratørar. Holocaust byrja på mange måtar i nettopp Ukraina, og jødeforfølging er ein del av Zelenskyj-familiens historie.

I Babij Jar seks kilometer frå Kyiv sentrum blei 33.771 jødar massakrert 29. og 30. september 1941. Udåden blei utført av Hitler-Tysklands sjette armé under kommando av generalfeltmarskalk Walter von Reichenaus.

Besteforeldra overlevde

Presidenten har fortalt at bestefaren og brørne hans kjempa mot tyskarane i Den raude arme. Berre bestefaren kom heim att.

– Han overlevde andre verdskrigen og bidrog til sigeren over nazisme og hatefull ideologi. To år etter vart sonen hans fødd. Og sonesonen vart fødd 31 år seinare. Førti år seinare er sonesonen blitt president. Og i dag står han framføre dykk, sa Zelensky då han vitja Israel og dåverande statsminister Benjamin Netanyahu i januar 2020.

Bestemora greidde å røme frå fascistane som okkuperte heimbyen Kryvvi Rih under andre verdskrigen. Saman med mange andre vart ho evakuert til Almaty i Kasakhstan.

– Dei drepte alle jødane som var igjen, har Zelenskyj fortalt.

Menneskeskapt hungerskatastrofe

Før Holocaust hadde Ukraina Holodomor, ein menneskeskapet hungersnaud som tok livet av mellom tre og fire millionar menneske. Tragedien var utløyst av Stalins tvangskollektivisering av landbruket. Holodomor er av Ukraina – og 15 andre land – omtalt som eit folkemord.

Zelenskyj har sagt at han trur ei samla verd ein gong i framtida vil erkjenne kva tragedie Holodomor var for Ukraina.

– Vi veit enno ikkje kor mange jødar som døydde i sovjettida og kva nøyaktig som hende med dei, kor mange som blei drepne og kor mange som blei sende i eksil, kor mange som blei dissidentar. Andrej Sakharov greidde å fortelje historia si til verda. Men kor mange jødar greidde det? Vi har ikkje denne historia, seier Zelensky i intervjuet der også hans personlege tilhøve til den jødiske religionen er tema.

Om forholdet til gudstrua

– Eg hadde ei haldning då eg var gut og ei anna no. Eg snakkar aldri om religion, og eg snakkar aldri om Gud fordi eg har mi eiga personlege meining om det. Sjølvsagt trur eg på Gud. Men eg snakkar med han berre i augneblinkar som er personlege og viktige for meg og der eg kjenner meg komfortabel.

Om sin jødiske identitet, har han mellom anna sagt:

– Det faktum at eg er jøde, er berre eitt av mine 20 kjenneteikn.

Ven av Israel

Som skodespelar og komikar har han gjesta Israel ei rekke gonger. Om sitt syn på landet seier han dette:

– Eg respekterer Israel som noko svært spesielt, spesielt når du tenkjer på all sensitiviteten rundt landet. Einskapen til Israel, einskapen til nasjonen. Jødane makta å byggje eit land i Israel som eit unikt folk, ein unik folkesetnad. Det har økonomisk styrke. Mange land rundt om i verda kan beskytte seg sjølv, men Israel, eit så lite land, kan ikkje berre beskytte seg sjølv, men må svare på eksterne trugsmål.

Fleire aviser fortel at han etter gymnaset fekk eit stipend til studiar i Israel, men faren skal ha nekta han å reise.

Verdiane heimanfrå

Zelenskyjs lovnad om kamp mot korrupsjon la grunnlaget for raset av veljarar som feia tobarnsfaren inn i presidentpalasset i 2019. I eit intervju med den kjende ukrainske journalisten Dimitrij Gordon fortel Zelenskyj om verdiane han har med seg frå foreldra sine. Faren Oleksander er matematikkprofessor og mora Rimma ingeniør.

Zelenskyj seier han reagerer svært sterkt på på løgner. Han omtalar dette som den viktigaste eigenskapen han har med seg heimanfrå.

Mange vil reise

Ei stor undersøking frå 2018 viser at den jamne ukrainar har utvikla eit langt meir positivt syn på jødar dei siste 20 åra. Andelen hadde stige til 83 prosent frå berre 15 i 1999.

Pew Resarch Institute, som har gjennomført granskinga i ei rekke europeiske land, konkluderer med at Ukraina er det beste landet i Sentral- og Aust-Europa å leva i for jødar.

Likevel ønskjer mange ukrainske jødar i dag å flykte frå landet. Jewish Telegraph Agency fortel at det berre i 2017 var registrert 130 antisemittiske åtak, ei dobling frå året før.

Bølgje av jødar til Israel

Etter krigsutbrotet er utvandring til Israel igjen blitt eit heitt tema. Den israelske avisa Haaretz fortel at Jewish Agency allereie førre veke hadde fått førespurnader om immigrasjon frå 5.000 jødar i Ukraina. Halvparten av dei ønskjer å flytte til Israel straks.

– Opptil 10.000 jødar kan ventast til Israel dei næraste vekene, og det er truleg berre første bølgja av immigrantar som vil strøyme til landet, seier Roman Polonsky, regiondirektør i Jewish Agency til avisa.

Kontakten som blir brukt mot han

I det jødiske miljøet i Ukraina har det vore delte syn på at landet blir styrt av ein jøde. Mange er stolte av at dei har ein president av jødisk avstamming, medan andre er redde for at det skal nøre opp under gammalt jødehat.

Under valkampen vart det brukt mot Zelenskyj at han hadde eit nært forhold til den jødiske milliardæren Ihor Kolomoisky. Motstandarar vil ha det til at han er ei nikkedokke for den styrtrike tv-mogulen. Mellom anna har Kolomoisky vore ein storkjøpar av Zelensky sine tv-show, skriv New York Times.

Samstundes har Kolomoisky heltestatus for å ha berga den tidlegare så jødisk-prega byen Dnipro frå russiskvæpna separatistar i det austlege Ukriania. Han har brukt titalas millionar dollar til å byggje verdas største jødiske informasjonssenter, eit gigantisk kompleks midt i byen. ¨

– Blir det for stort, kan det føre til antisemittisme

Dnipro var heilt fram til tidleg 1900-tal verdas kanskje viktigaste senter for jødisk liv og kultur. Jødar utgjorde ein tredjedel av innbyggjarane i ein by med nærare 50 synagoger.

I sovjettida var det berre ei synagoge i Dnipro, medan talet i dag er åtte. Fem prosent av jødane i byen er i dag jødar, trass vedvarande utvandring til Israel og Vest-Europa.

Rabbinar Shmuel Kaminezki kjenner Zelenskyj og fortel at lokale jødar blei uroleg då den jødiske tv-kjendisen stilte til val.

– Dei tenkte at dersom det blir for stort, så vil det føre til antisemittisme. Sjølv om vi ikkje har statleg antisemittisme i Ukraina, så er det antisemittisme i samfunnet framleis, seier rabbinaren.

Dersom han mislukkast

Jøden som syndebukk ligg som eit mørkt bakteppe også i narrativet til dagens 400.000 jødar i det krigsherja landet.

Volodomyr Zeev Vaksmann, styreleiar i ei jødisk forsamling i Odessa, sa det slik til Jewish News Agency for litt over to år sidan:

– Folk flest tenkjer ikkje på Zelenskyj som jøde, berre som ein populær skodespelar. Men dersom han mislukkast, vil dei sjå etter nokon å leggje skulda på. Kanskje jødar.