Kongen såg Noregs første lov som eit kall frå Gud

Snøfnugga virvlar rundt rettshistorikar Jørn Øyrehagen Sunde. Han står på Zachariasbryggen midt i Bergen. Slik virvla snøfnugga her også i februar på 1200-talet, men då såg byen heilt annleis ut.

– Hadde du snudd deg rundt, ville du sett over 20 kyrkjetårn, seier professoren.

Han har takka ja til å gi Dagen ei omvising i fotspora til Magnus Lagabøter.

Tett på slummen

Bussar og bilar brummar over Bryggen. Dei rullar langs strekninga mellom det gamle slottsområdet ute på Holmen, som ein gong var knytt til byen med bru, og inn mot Fisketorget.

Litt lenger inne ligg Bergen domkirke, som på 1200-talet var kyrkja til fransiskanarane. Desse tiggarmunkane budde tett på slummen.

– Her har vi spennet i Magnus sitt liv, forklarer Øyrehagen Sunde medan han let armen gli frå den eine enden til den andre.

Kontakt med Europa

I 23 år har professoren, som er tilsett ved Universitetet i Oslo, jobba med kong Magnus Lagabøter og landslova hans.

Før årets jubileum kom han med boka «Konga, lova og landet».

Den sjukelege, men viljesterke mannen skulle eigentleg ikkje bli konge. Både ein storebror og sonen hans stod før i arverekka. Men likevel vart Magnus den fremste riket – og skapte ei lov som vart ståande i over 400 år.

– Landslova er kanskje det viktigaste stykket gløymd norsk historie. Det var Landslova som gjorde Noreg norsk. Dersom vi skal forstå Noreg, må vi forstå Landslova, oppsummerer professoren.

Då denne lova var ferdig i 1274 , fanst det berre to andre nasjonale lovverk i Europa. Kontakten med kontinentet sette preg på både byen og lova.

– Bergen var i sterk vekst. Det var ein mellomstor europeisk by og ein del av Europa, seier Øyrehagen Sunde.

Samstundes understrekar han at lova tok opp i seg sentrale trekk i den heimlege rettstradisjonen.

Valde fattigdomsorden

Det kristne preget på Bergen kom ikkje berre til uttrykk gjennom dei mange kyrkjene. Her var også fem kloster.

Mellom desse var Munkeliv, som var det største og flottaste i landet. Lenger ute på Nordnes, som ligg på den andre sida av Vågen sett frå Bryggen, fann ein palasset til erkebiskopen.

Den mest prangande kyrkja i byen var likevel St. Sunniva-katedralen, som låg på Holmen ved slottet. Der heldt også dominikanarordenen til.

– Det var ingen grunn til at Magnus ikkje skulle bli utdanna der ute. Det var ein lærdomsorden, forklarar Øyrehagen Sunde.

Likevel fall valet på fransiskanarane. Professoren trur det kan henge saman med at desse hadde legekunnskap og kunne ta betre vare på ein som ikkje var så frisk.

Overskot til fattige

Kontakten med den sosialt engasjerte ordenen må ha prega Magnus for livet, meiner professoren.

Namnet Lagabøter betyr «den som betrar lovene». Forskaren ser heilt konkrete spor av fransiskanske ideal i Landslova.

Fire trekk er særleg spesielle: Fattigomsorg, større sjølvstende for kvinner, gode vilkår for handel og rett til medverknad for borgarane til å endre lovgivinga.

– Frans av Assissi var handelsmann. Han var oppteken av at ein måtte ha overskot for å gi noko til dei fattige, seier Øyrehagen Sunde om den italienske opphavsmannen til ordenen.

Han opplyser at det vanlege var å tenkje at kyrkja skulle ha omsorg for dei fattige, men Magnus meinte styresmaktene også måtte ta ansvar.

Skinn i urin

Bryggen står i dag på verdsarvlista til Unesco. Dei eldste husa er frå starten av 1700-talet.

På 1200-talet stod det andre pakkhus her, og det var ein hektisk aktivitet med skip som lasta og lossa.

Bak desse heldt handverkarar og handelsmenn til, langs som i dag er Øvregaten. Dei selde rustningar og hjelmar, krydder og mat, tregjenstandar som vispar og tønner, pelsverk, gullsmykke og ringar, tøy og sko.

– Skomakrane heldt til i utkanten, rett oppfor fransiskanarklosteret, fordi læret måtte trekkje i urin, så det vart ei forferdeleg lukt, forklarar professoren.

Ein larmande by

Måsar skrik over sjøen i Vågen, slik dei har gjort opp gjennom hundreåra. Men om lydbiletet elles er endra, betyr ikkje dette at det var stille her i mellomalderen.

– Det var så mange kyrkjer med tårn og altar der det vart halde messe ein eller annan plass, for ein helgen eller nokon si sjel, heile tida. Dessutan var det støy av folk, med eit yrande liv av dei som bydde ut varene sine og handla, fortel forskaren.

Den som måtte tru at mellomalderen var grå og mørk, må tru om igjen,.

– Det var ein ekstremt fargerik by der det skjedde mange ting heile tida, seier han.

Inspirasjon frå Bibelen

Eit utdrag frå Salme 85 i Det gamle testamentet gav viktige føringar for korleis Magnus Lagabøter tenkte om lova. Professoren forklarar at detteavsnittet først vart brukt i jødisk tradisjon og seinare var blitt brukt på kontinentet.

Poenget var at då Gud skulle dømme Adam og Eva på den siste dag, skulle «Guds fire døtrer» kome til orde. Desse var miskunn, sanning, rettferd og fred.

Sagt med andre ord: Ein skulle vise nåde, men også leggje vekt på kva som var sant. Ein skulle ta omsyn både til den som er tiltalt og skaden som er gjort. Og ein skulle finne ei løysing som var god å leve med.

– Dette var kanskje det mest geniale med landslova. Ho var ikkje eit diktat. Ein skulle følgje lova dersom ein ikkje kom til ei betre løysing. Det gjorde at folk fekk eit eigarskap til lova, seier professoren.

Han ser utforminga som ein invitasjon til å drive politikk dersom ein meinte lova var dårleg. Det meiner han har medverka til at nordmenn opp gjennom hundreåra, og heilt fram til i dag, har langt større tillit til at lovene er gode enn det som er vanleg i andre land.

– Det er ikkje landslova som har bestemt kva Noreg er i dag, men ho er viktig fordi ho så tydeleg er med i starten av den norske statens historie, seier han.

Enorm investering

Ein annan kvalitet som forskaren framhevar, er at lova gjennomgåande er enkel og kortfatta. Ho vart også tilgjengeleg i eitt eksemplar for kvar 1.150 husstand i landet. Det tyder på at det var viktig å gjere henne kjend og at ho skulle brukast.

Sidan ein brukte kalveskinn til å framstille pergamentet som lova var skriven på, var dette ei enorm investering.

– Ein trengde 42 kalvar til eitt manuskript. Og ein ok vestlandsgard hadde seks kyr, fortel han.

Guds plan med livet

Ute på Holmen hadde Magnus Lagabøter det ein trudde var ein torn frå Kristi tornekrone. Denne hadde han fått frå kong Ludvig 9. i Frankrike.

Øyrehagen Sunde ser dette som eit symbol på kor viktig den kristne trua og røyndomsforståinga var for Magnus Lagabøter.

– Det som alltid er vanskeleg å formidle om mellomalderen, er at dette er ei tid då det er komplett umogleg å tenkje at Gud ikkje finst og er til stades heile tida. Sett med vårt utgangspunkt var alle voldsomt religiøse, men Magnus var i ein heilt annan liga, seier han.

– Ei viktig drivkraft er overtydiga om at landslova er Guds plan med livet hans.

Professoren trur dette starta med at han overlevde eit lynnedslag i 1248 som førte til at alt unnateke kyrkjene i Bergen brann ned.

– Han opplevde det som eit Guds mirakel, seier han.

Fullført livsprosjekt

Då kongen seinare overlevde fleire alvorlege sjukdomsperiodar, og til og med etter at han fekk den siste olje i 1269, vart overtydinga stadig djupare.

Den siste lova han laga, var for Island. Denne vart skipa over havet våren 1280. 9. mai same året døydde Magnus.

– Eg trur han tenkte at han skulle utføre dette oppdraget for Gud. Då han var ferdig, så berre kollapsa kroppen. Det var viljen som heldt han gåande, seier professoren.

Magnus Lagabøter ligg gravlagd under Bergen domkyrkje, like ved der han fekk opplæring og ideal frå livet.