«Korleis skal vi få jentebadne på skulen?»

I åra etter krigen herja epidemien over store deler av vestlege verda. Dei første symptoma var ofte feber og vondt i halsen og magen.

Det gjekk hardast ut over born. Mest av alt frykta ein å bli lam.

Målfrid var fem år den dagen i 1947 ho var ute og leika med dei andre borna på garden Edland sør for Ålgård. Ho kjente at ho vart så kald på føtene og sprang inn til tanta.

Ho var glad i å springe. Rundt henne var heilandskapen på Høg-Jæren, og ho kunne sjå innover mot fjella i Sirdal.

«La meg få varme føtene mine», ba ho og stakk dei kalde tærne bort til tanta.

Dagen vakna ho med feber. Ho kunne ikkje løfte den eine foten.

Då ringte mora legen.

En jødisk rabbiner, en misjonærsønn og en prest på psykedelika

Han kom på heimebesøk og undersøkte den vesle jenta. Polio, konstaterte han. Han hadde ein god bodskap: Berre eit lem er lamma. Og ein dårleg: Det er kraftig lamma.

Femåringen måtte på sjukehus heilt inne i Stavanger, der ho aldri hadde vore før.

Der låg ho åleine. Foreldra hadde garden og to yngre søsken å passe på. Dei hadde ikkje høve til å vere med eller kome ofte på besøk.

Men det var der på sjukehuset og i åra etter at den vesle jenta i førskulealder gjorde nokre erfaringar som har prega hennar resten av livet.

For no er Målfrid Krogedal eit kjent namn på Ålgård og langt ut over i Rogaland. Ho er snart 80 år og er kjent for spreie glede, sjå lyst på kvardagane og livet.

Og ser ho ut av stovevindauga, ser ho ned på heimegarden. Men framfor henne er det først og fremst ein bugnande hage som ho og ektemannen Sverre har bygd opp frå myr og stein.

Plenen er tett og grøn, eple- og plommetrea er hausta, i drivhusa heng dei siste tomatene og drueklasane. Lenger nede i hagen er dei fire bøketrea og hestekastanjane. Slyngplanter kveiler seg om stammane. Rhododendron står læraktige og mørkegrøne på hausten.

Mellom dei ligg flate stiar, akkurat breie nok til rullestol.

Hausten for 74 år sidan låg seks år gamle Målfrid åleine på sjukehus i Stavanger. Ho vart innlagt på seinsommaren i august. Vekene gjekk.

Og veslejenta grein. Ho sakna familien så veldig.

Ein sjukepleiar ringte heim til foreldra på Edland. Men dei kunne ikkje kome og vere der med veslejenta. Dei hadde fjøsen full av kyr og to mindre born.

Og jenta måtte vere isolert på sjukehus for at smitten ikkje skulle spreie seg.

Planla å rømme

Liggjande i ei stor seng med kvite laken planla jenta å rømme frå sjukehuset og heim til garden. Ho skulle ta buss, tenkte ho. Så kunne ho berre forklare sjåføren at ho ikkje hadde pengar, men at ho ikkje kunne vere på sjukehuset lenger.

Veslejenta glei ned frå senga og klatra opp i vinduskarmen. Der sat ho og dingla med føtene, såg ut og tenkte på korleis ho skulle kome seg heim.

Då såg ho noko ho aldri hadde sett heime på Edland.

– Ei flott dame på høge sko og med brun skinnkåpe gjekk forbi. Eg tenkte at dei har slakta ein kalv for at ho skulle få sånn kåpe.

Vi står på kirketrappa og gråter

Men det gjorde sterkt inntrykk då ho såg at dama leidde på ein hund med band rundt halsen. Ho gjekk og nykka i bandet for at hunden ikkje skulle gå ut i vegen.

Den vesle jenta tenkte då: Eg har det godt. Heime får hundane gå fritt rundt. Og eg får frukost, har vaskevannsfat, bekken og alt eg treng.

Ho klatra ned frå vinduskarmen. Trongen til å rømme var vekke.

Seinare fekk ho flytte på rom med andre born med polio. Frå senga si vart ho kjent med ei jente som måtte ha hjelp til å bli løfta opp i senga for å bli mata. I den andre senga låg ein gut i pustemaskin. Polioen hadde råka lungene.

– Det skjedde noko med meg her. Eg vart takksam. Sjølv hadde eg berre ein fot som var lam. Resten var friskt.

Heile vinteren og våren låg ho på sjukehus.

Utanfor raste epidemien. Dette året vart det rapportert 692 pasientar som hadde fått lammelsar. Året før var det fleire.

– Vi er i sjokk over hva som har skjedd i bygda vår

Men enno hadde ikkje dei store epidemibølgjene slått inn over landet. Det tok tid i eit skadeskote land etter krigen å kome med raske reaksjonar for å hindre smitte. Det skulle gå ni år før vaksinen mot polio vart utvikla og kom til Noreg.

Då ny haust kom, reiste Målfrid til Stavanger med faren og gjekk på båten for å reise til Furuly helseheim på Stord for å få behandling. Venstre foten hadde store lammelser. Det kunne dei ikkje gjere noko med, men dei ville forsøke behandling for å halde han mest mogeleg mjuk.

På behandlingen vart ho pakka inn i varme omslag og massert.

Sjølv fann ho ein betre metode: Ho sprang ut i hagen med krykkene under armane og leika med dei andre borna.

Etter behandlinga på Stord, var Målfrid blitt sju år og skulle begynne på skule til hausten.

Men skulevegen var lang.

Barnedødelighet mer enn halvert som følge av bedre oppvekstvilkår i hele verden

For det var berre borna av dei tilsette på ullvarefabrikken som fekk gå på skule på Ålgård. Dei andre måtte reise til Bollestad, seks kilometer vekke. Og korleis kunne Målfrid kome seg dit? Ho kunne verken gå eller sykle med dei andre.

Ein kveld før skulestart sat ho på kjøkkenet og overhøyrde ho ein samtale mellom foreldra.

«Korleis skal vi få jentebadne på skulen?» høyrde ho dei sa.

Då ba den vesle jenta ei bøn: «Kjære Jesus, hjelp meg å få gå på skule. Amen».

– Då høyrde eg ei mannsstemme. Det var akkurat som om han stod bak meg. Han sa: «Eg skal vere med deg alle dagar».

– Det stolte eg på. Han har vore med meg like til i dag.

– Kva betydde det ordet for deg?

– Alt.

– Om ti år skal vår familie bli veldig rik

Det var første gongen ho skulle høyre ei stemme som endra livet hennar.

Første skuledag stilte faren med hest og kjerre. Tre dagar i veka køyrde han henne til og frå skulen.

Før andreklasse fekk ho og veslesøstra seg syklar. Føtene rakk akkurat ned i bakken, nok til at dei kunne trene og trene. Og til skulen sykla dei.

I tenåra gjekk ho vidare på skule, tok utdanning som telefonoperatør og fekk fast jobb på Ålgård.

Som 21-åring fekk ho med god hjelp av banksjefen og gode vener kjøpt seg spesialtilpassa bil. Ein Volvo PV.

Ho likte seg på Televerkets sentral.

Men hjarta låg ein annan stad.

For sidan ho var to år, hadde ho sett blomster, plukka dei og stelt med dei.

Ho pakka bilen og begynte på Gjennestad gartnerskule i Vestfold.

Her låg ho på kne ved blomsterbeda og planta ut blomstrane som gutane bar fram til til bedet. Om sommaren pakka og selde dei staudar.

Men så kom dagen då dei skulle anlegge plen med spade, rake og trillebår.

Det var tungt for å henne å innsjå at draumen som gartnar måtte fare. Medan dei sveitta over spadene, pakka Målfrid bilen og flytte heim att til foreldra og jobben i Televerket.

I hjarta bar ho ein annan draum: Om å møte ein mann ho kunne dele livet med.

Ho høyrde stemma hans i telefonen. Han var i militæret og ringte stadig til lageret på Ålgård.

Så kom han frå Ganddal for å syngje duett på bedehuset. Ho såg han der framme på podiet. Han såg henne i salen, men ho måtte gå på jobb før møtet var ferdig.

Då ringte han henne. Denne gongen var det ikkje militærlageret han skulle nå.

«Korleis har du det?» spurte stemma frå Ganddal.

«Du får kome opp og sjå», svarte ho.

24 år gamal stod ho brur, og saman flytta ho og Sverre inn i ein leilighet på Ålgård.

Der kom det første barnet til verda.

Samtidig skjedde det noko i utkanten av heimegarden på Edlandsheia. I eit område med myr og stein skilde dei ut ei tomt på fem mål. Der teikna Sverre eit jærhus, eit hus som legg seg lågt i landskapen og der taka strekkjer seg ned mot jorda for å gje ly mot vind og ver. Huset på prærien reiste seg, og familien vaks med to born til.

«Mayday, Mayday, Kielland velter»

På denne tida var det raske endringar i Rogaland. Ute i Nordsjøen fann ein olje, og driftige politikarar i Stavanger sikra byen posisjon som oljehovudstad. Unge menn sikra seg godt betalte jobbar på plattformane.

På land jobba Målfrid på Rogaland radio, som tok imot telefonar frå land og sette dei over til oljeplattformer og fiskebåtar i Nordsjøen og motsett.

Flest vakter hadde ho på «oljebordet», som formidla kontakt mellom oljeplattformene og land. Ein av oljefelta var Ekofisk der bustadplattforma var «Alexander Kielland».

Ein marsdag i 1980 var det grov sjø i Nordsjøen. Halv sju på kvelden ropte radiooperatøren ute på «Alexander Kielland»-plattforma: «Mayday, Mayday, Kielland velter».

Eitt av dei fem beina som plattforma står på, var riven av. Skrekkslagne oljearbeidarar merka at bustaden deira la seg over på sida ned mot det frådande havet. Vatnet fossa inn i korridorane. Så rauk dei siste kjettingane og bustadplattforma kantra.

Naudsignala var fanga opp. Alle skip i området vart beordna inn i hjelpearbeidet.

Målfrid hadde vore på vakt på føremiddagen og var heime med familien. Telefonen ringte heime på Ålgård: Ho måtte kome på jobb.

Der tok ho mot telefonar frå fortvila familiemedlemer. Dei hadde eitt spørsmål: Lever son min? Mannen min?

– Dei sa namnet på dei som dei leita etter og lurte på om eg visste noko. Det gjorde eg ikkje. Eg kunne berre setje over til Ekofisk, der dei overlevande vart teken ombord.

Den kvelden omkom 123 personar.

– Det var forferdeleg.

Dei tre borna vaks opp og flytte ut. Målfrid og Sverre gjorde som mange andre og begynte å reise. Israel vende dei tilbake til gong etter gong.

På dagtid gjekk dei i Jesu fotspor. På kveldstid var dei samla til møte. Ein kveld var det tillyst helbredingsmøte. Det var fleire tusen i salen.

Då opplevde Målfrid at ho høyrde den same mannsstemma som ho hadde høyrt som lita jente. Denne gongen sa stemma: «Eg vil gje deg eit liv i overflod».

Ho reiste seg, gjekk fram til podiet, vart beden for og fall i golvet. Ho høyrde alt som vart sagt rundt henne, men klarte ikkje å bevege seg.

Då ba ho: «Kjære Jesus, eg er glad om du helbreder foten min. Eg gjev meg heilt til deg. Du kan bestemme over meg, men eitt ber eg om: Kan du gje meg eit reint hjarta? Du ser eg er så kritisk til så mangt og mange».

Er jorden virkelig så deilig?

Ho kom seg på føtene.

Poliofoten var den same.

Men inni seg opplevde ho at mykje var endra.

– Eg kunne gått og gjeve kvar person i salen ein klem, same om han lukta sveitte eller parfyme. Neste dag såg eg naturen på ein flottare måte. Eg såg Guds verdi i kvar einskild. Ikkje minst hadde Herren gjeve meg eit nytt språk. Tungetalen har gjeve meg styrke og glede til denne dag.

Ny sjukdom

For eitt år sidan fekk ho kreft. Denne hausten har ho fått cellegift.

– Eg veit ikkje korleis det går, seier ho.

Ho tek på seg ei god strikkejakke og stig opp i den elektriske rullestolen i ein svalgang utanfor huset. Sverre ser til at ho kjem seg godt til rettes i scooteren.

Ho rullar ut på den steinsette plassen mellom huset og ein kunstig dam som Sverre har laga.

I hjørnet står krukker med mørkeraude klatreblomster.

– Den blodbegeren er sein til å spire, seier Målfrid.

– Vi må ta frø no, så ligg dei over vinteren, seier Sverre.

I februar blir frøa sådde og sette i kjøkenvinduet.

– Det er smikkfullt på kjøkenet om våren, seier Sverre og smiler breitt.

Pynter på bedehuset

Her ruller ho bortover i den motoriserte scooteren og plukkar ho blomster når ho skal pynte til eldretreff på Ålgård bedehus.

Gjennom eit langt liv har ho bede om å bli frisk frå polioen.

– Det er Gud som styrer det, ikkje eg.

– Kva gjer med trua når du ikkje blir kvitt polioen?

– Eg har hatt hjerneinfarkt, kreft og polio. Slik har livet mitt vore, og eg har det godt. Eg er så trygg i Herren og har slik tillit til han. Gud sa jo at han skulle vere med meg alle dagar. Det har han vore. Han har ikkje svikta eit minutt. Eg stoler på han. Og på Guds ord.

Ein draum har ho når livet her på jorda er slutt.

Då skal ho springe og ta igjen alt ho ikkje har fått gjort her. Så ho hadde eit forslag til ei veninne som også har polio: «Skal me kappspringe når me kjem til himmelen?»

Kjelder: Masteroppgåve om polioepidemien: «Årene 1950-1954 var de verste» av Julie Løvoll Pedersen, Universitetet i Stavanger.