Slik fann kristenfolket i Nordfjord vegen vidare etter vekkingane

Matias Orheim er 16 år. I pinsa i året 1900 er han til stades på eit kristent friluftsmøte i heimbygda Stårheim. Han sit i utkanten av stevneplassen saman med vener frå det frilynte ungdomslaget.

Dei følgjer møtet med motvilje og ønskjer talarane, Ludvig Hope og Thormod Rettedal, dit peparen gror. Men dei er også nysgjerrige.

Hjå Matias smeltar motviljen. Han merkar at dei kristne ungdomane har ei forunderleg glede og kjenner ein lengt.

«Slik glede har ikkje du», seier han til seg sjølv.

På dette møtet gir han seg over til Jesus. Dagen etter skriv han sin første salme: «Eg fann min Gud i ungdomsår».

Friluftsfolk og gamle misjonsvener

Over hundre år seinare, i 2001, er Andreas Tjomsland frå Kristiansand elev på Nordfjord folkehøgskule på Vereide i Gloppen.

Skulen er blitt gammal og ærverdig. I fleire år har elevtala minka, men no aukar optimismen. For to år sidan vart det ein rein friluftsskule. Andreas valde å gå der for å kunne stå mykje på ski. Han stortrivest.

I oktober er det tid for det tradisjonelle haustmøtet. Det er eit svært arrangement. Mange kjem tilreisande. Dei fleste er med i Nordfjord indremisjon, ei lokal grein av Indremisjonsselskapet, som nyleg hadde fusjonert med Santalmisjonen og skifta namn til Normisjon.

Andreas merkar at haustmøtedeltakarane reknar skulen for «sin». Han som har sitt livs beste skuleår, høyrer med undring tilreisande kviskre om at ting var betre før.

– Kven er desse folka? tenkjer Andreas nysgjerrig.

Indremisjonen under lupa

Nysgjerrigheita som vart tent på folkehøgskulen, gjer at Andreas Tjomsland vel å studere Nordfjord indremisjon då han seinare skriv masteroppgåve i historie ved Høgskulen i Volda på Sunnmøre.

Han brukar Nordfjord som døme på ei utvikling ein også kan sjå andre stader i landet.

Slik får Tjomsland innsikt i ein kristenflokk som vaks ut frå vekkingar tidleg på 1900-talet. Som satsa friskt for å vinne bygdene for Guds rike, men som også måtte prøve å omstille seg når samfunnet endrast.

Når eg les det Andreas Tjomslands skriv om Nordfjord indremisjon, les eg på mange måtar mi eiga historie. Eg kjenner meg att. Slekta mi og eg har gått i spora han teiknar opp. Men meir om det seinare. Først tilbake til vekkingane og Matias Orheim.

Vekkingar i fjorden

Indremisjonen var misjonens heimefront, skriv Tjomsland i den vitskaplege artikkelen «Frå indremisjon til mindre misjon». Det handla om å føre naboar og slektningar til omvending.

Indremisjonen kan ikkje forklarast utan å forstå den sentrale rolla til vekkinga, meiner han. Og vekkingar var det mange av i Nordfjord.

Nokre gonger kom vekkingane fleire gonger, som på Sandane, i Stryn og på Stadlandet, som Dagen skreiv om i fjor. Andre stader skjedde det berre éin gong.

Etter vekkingane skipa dei «vakte» venesamfunn. «Dei bad og arbeidde for at akkurat det same skulle hende på nytt», skriv Tjomsland.

– Indremisjonen laga ein infrastruktur tilpassa vekkingane. Ein struktur som la til rette for at vekkingar kunne oppstå og spreie seg, fortel han.

Ein fekk korps med skulerte og svært fleksible predikantar. Braut det ut vekking i ei bygd, kunne predikantane bli verande i vekevis. Ein tilsette også sekretærar som kunne samordne arbeidet.

Bedehus i kvar bygd

Mange stader vart det bygt bedehus etter vekkingane. Folk trong eit hus der dei sjølve bestemte form, teologi og kven som skulle inviterast til å tale.

Berre i Nordfjord var det 24 bedehus. Over heile Nordvestlandet var det over 400. Andreas Tjomsland har kartlagt dei som del av det pågåande doktorgradsarbeidet sitt.

«Men kva skjedde med lekfolket, organisasjonen, innsatsviljen og lojaliteten når vekkingane ikkje kom som før i tida?» spør han i den nemnde artikkelen.

Folkehøgskular som trusopplæring

Eg møter Andreas Tjomsland på «Lauget», ein urban kaffibar midt i tettstaden Sandane med retromøblar og lokale produkt i hyllene.

Han bestiller mokkakaffi med chili og sig djupt ned i ein velbrukt lenestol. Eit steinkast unna ligg det gamle bedehuset som no rommar Normisjon-kyrkja «Møtepunkt B».

Tjomsland er stipendiat ved Høgskulen i Volda og bur på Sandane med kona Yngvild, som han møtte på Nordfjord folkehøgskule.

Nettopp dei kristne folkehøgskulane, som før vart kalla ungdomsskular, har fanga interessa hans som forskar.

Både fordi desse skulane representerer enorme satsingar blant indremisjonsfolket. Og fordi dei var eit svar på spørsmålet om korleis ein kunne bevare kristne ungdomar i trua.

– Folkehøgskulane gjorde noko med måten ein tenkte oppdraging og omvending på, seier han.

Idealet for omvending

Lat oss gå tilbake til Matias Orheim for å forstå. Han vart ein høvding i Nordfjord indremisjon, kjend som den blinde salmediktaren og predikanten som spela på glas.

Orheim kom ofte tilbake til omvendingshistoria i talane sine og skildra dramatikken då han tok avstand frå det gamle livet.

– Omvendinga hans vart offentleg svært fort. Den vart eit kraftig signal til resten av bygda, seier Tjomsland.

Det var dette som var idealet. Slik skulle ei omvending sjå ut.

Oppdragingskristendom

Kontrasten til ei tydeleg omvending var såkalla «oppdragingskristendom», altså når unge vaks stilt og roleg inn i trua. Lenge var dette eit fyord i indremisjonen. Men etter kvart vart det meir akseptert å snakke om ein stille variant av vekking, fortel Tjomsland.

For korleis skulle dei unge kunne omvende seg frå eit liv dei aldri hadde levd?

Tanken om ein kristen ungdomsskule (seinare folkehøgskule) vaks fram. Matias Orheim, som sjølv hadde eit kall til å forkynne for dei unge, vart ein av pådrivarane.

– Ein satsa på den kristelege ungdomsskulen som ein sentral der ein sende ungdommen innom, seier Tjomsland.

På Nordfjord ungdomsskule på Vereide i Gloppen fekk dei unge ein heil vinter til å modnast på som kristne.

Ein skule for heile fjorden

I jubileumsboka «Varige spor», som kom ut i haust, blir det fortalt mange historier om nettopp dette. Om unge menneske som fann tru, som modnast og om liv som vart forandra.

Bakerst i boka står namna på alle som har vore elevar ved skulen frå han vart innvigd i 1923. Her finn eg både bestemor, mor mi og ei tante frå Olden.

Det var på denne skulen mor og far møttest første gongen. Far var nest yngst i ein søskenflokk på ti som vaks opp på Ytre-Fure på Stad. Ni av dei var elevar på ungdomsskulen.

I eit gammalt brev skriv bestemor Bertine om kor stort det var for henne og bestefar Peder å delta på haustmøte i 1949, den vinteren dei hadde heile tre barn på skulen.

«Ja, dei hev det godt alle desse unge som hev høve og gaa paa skulen, det er vel anvendte penger», skriv ho.

«Da årsberetningen blev oplæst blev det sagt at der var tre elever fra samme heim og det hadde ikke hendt i skolens historie», skreiv bestefar på riksmål i det same brevet.

Ut og vekk

For besteforeldra mine var dette haustmøtet ei av dei store hendingane i livet. Ungdomsskulen på Vereide var på denne tida ein institusjon misjonsfolket i fjorden samla seg om.

Men då eg sjølv skulle velje vegen vidare etter gymnaset midt på 1980-talet, kunne det ikkje falle meg inn å gå på Nordfjord folkehøgskule. Eg ville ut og vekk og oppleve nye ting. Difor vart det Sagavoll folkehøgskule på Gvarv i staden.

Eg tenkt ikkje over det då, men eg var del av ein trend.

Dei unge reiste i stadig større grad bort frå Nordfjord for å studere og arbeide.

Ungdomssenteret

Som del av forskinga si har Andreas Tjomsland site på Nasjonalarkivet og lese samtlege årgangar av «Ljosstrålar», krinsbladet til Nordfjord indremisjon.

– Eg har fått min del av andaktar frå 1950-talet, seier han med eit lunt smil.

I krinsbladet har han sett korleis tankegangen i misjonsfolket endra seg gjennom åra.

Alt på slutten av 1960-talet ser han teikn til at folkehøgskulen ikkje nødvendigvis hadde ei framtid som samlingsstad for indremisjonsungdomen. Dei neste tiåra vart det nesten slutt på at lokal ungdom søkte seg til Nordfjord folkehøgskule.

I staden satsa indremisjonen på å byggje sitt eige ungdomssenter, Fjordly, ved Bryggja i Vågsøy.

Fjordly vart ein stad der unge frå vekkinga på Stad og andre bygder sjølve fekk møte ein levande Jesus.

Mange er dei som takkar Fjordly for at dei bevarte trua si. Her fekk dei ansvar, utfordringar og høve til å vekse som kristne. Men kontrasten til kulturen på bedehuset heime kunne kjennast stor.

– Dersom leirstaden var den åndelege heimen, så ville jo ikkje ungdomane vere «åndeleg heime» på sitt lokale bedehus, slår Tjomsland fast.

For det var ikkje slik at unge fekk meir sans for tradisjonell bedehuskultur etter kvart som dei vart eldre. Dei trivdest best i sin eigen moderne kultur.

Ei tid som var over

Det var altså ikkje berre folkehøgskulen som merka at tidene endra seg. På bedehusa hadde dei merka det lenge.

Mange av ungdomane som flytta ut, kom aldri tilbake til bedehusa. Og dei som kom, hadde gjerne med seg eit nytt syn på kva som fungerte.

Ja, sjølv ein ny tunnell eller ei bru, kunne snu opp ned på alt, slik som i Skavøypoll i Vågsøy kommune. Folket i bygda arbeidde for å få eit bedehus i årevis. Men så opna Måløybrua i 1974 og det vart berre fem minutt å køyre til bedehuset i Måløy.

«Så då bedehuset blei innvigd i 1979, høyrde det på eit vis allereie heime i ei tid som var over», skriv Tjomsland.

Solvang og Aldaheim

Eg tenkjer tilbake på min eigen oppvekst på bedehuset i Olden. Vekkinga i bygda i 1973 hugsar eg ikkje. Men eg hugsar at det gamle, kvite bedehuset med galleri og matsal i kjellaren vart rive og erstatta av eit nytt, der vi hadde kor og ungdomsgruppe i peisestova.

Ein gong tala forkynnaren Leifulf Kårstad på eit møte i ungdomsgruppa. Talen trefte noko i meg. Der og då bestemte eg meg for å vere kristen. Seinare på sommaren sykla eg åleine til teltmøte i Loen.

Eg hugsar også kor skarpe skilje det var mellom dei som gjekk på bedehuset Solvang og dei som gjekk på dans i ungdomshuset Aldaheim.

16 år gammal flytte eg vekk for å gå på skule. Slik vart eg ei av dei som flytte ut og aldri kom tilbake til bygda og bedehuset.

Resignasjon

Ved å studere krinsbladet og oversikt over gåveinntekter får Tjomsland inntrykk av at Nordfjord indremisjon framleis var ei vital rørsle ved starten av 1970-talet.

«Særleg verkar vekkingane i 1972 og 1973, først på Stadlandet og så i Olden, å ha «kveika» misjonsfolket», skriv han.

Utover 1980-talet finn Tjomsland ein viss resignasjon i bladet. I staden for å ha vekkinga i fokus, flytta bladet merksemda over på kor bra det var å jobbe på, jamt og trutt, og kor viktig det var å ikkje gje opp.

Bedehusa var prega av ein sterk ansvarskultur. Ein hadde ansvar for å halde oppe arbeidet og ta vare på husa.

– Det vart stadig færre til å ta dette ansvaret. Samtidig var det forventa at ein møtte opp i kyrkja og tok ansvar der også, fortel Tjomsland.

Konserverande

Han trur vekkingane kan ha verka konserverande på arbeidet i indremisjonsforeiningane. Det var eit bilete på noko som ein gong hadde fungert. I staden for å endre arbeidet, håpa ein på ny vekking.

Sjølv om arbeidet ekspanderte i mange retningar, med ungdomssenter, barnehagar, hotelldrift i Innvik, bibelcamping og anna, byrja pilene å peike nedover.

«Det store biletet er at organisasjonen ikkje satsa på eller makta å utvikle dei nære fellesskapa som var sjølve ryggrada i arbeidet. I staden brukte dei energien på å starte nye tiltak på mange kantar», skriv Tjomsland og held fram:

«Alle desse supplerande tiltaka skulle så fyllast med frivillige, som skulle kome frå dei foreiningane som var i ferd med å døy ut. Dette var eit reknestykke som ikkje gjekk opp.»

Kort samanfatta meiner han at historia om tilbakegangen for indremisjonen i Nordfjord i all hovudsak handla om manglande rekruttering og utvikling av dei nære fellesskapa.

Kyrkjeplanting

– Kvar går vegen vidare?

– Det vil variere frå stad til stad, svarer Tjomsland og presiserer at samtida ikkje er hans felt som historikar.

Sandane er ein av stadene der indremisjonen har valt å starte si eiga menigheit. Andreas Tjomsland er sjølv medlem i Møtepunkt B. Og fleire Normisjonsmenigheter vil det truleg bli. Organisasjonen har mål om å plante 30 nye menigheiter på seks år.

– Kva med dei plassane som er for små til at det kan plantast ei ny menigheit?

Tjomsland svarer med å peike på det han sjølv har omtala som ryggrada i indremisjonen, nemleg nære fellesskap som smågrupper, bibelgrupper og huskyrkjer.

– Dette er ein skalerbar modell som blant andre IMI-kirken i Stavanger har brukt, og som kan brukast mange stader, seier han.