Det finst fleire versjonar av Bibelen: – Er ikkje berre éi bok

Ingen bøker er like kjent som Bibelen.

Komande søndag blir Bibeldagen markert i kyrkjer over heile landet.

Men kva er eigentleg Bibelen, og korleis vart den til?

Det har vi spurt førstelektor ved NLA Høgskolen i Bergen, Peder Solberg, om.

To prosessar

Solberg underviser i kyrkjehistorie og jobbar dessutan som kristendomslærar på St. Paul gymnas.

Han har forska på tidleg kristendom og korleis Bibelen vart til.

Det er to sider av denne historia, forklarar han: Først vart skriftene til, og sidan vart dei samla som éi bok.

Slik vi i dag kjenner denne boka, består den av to ulike skriftsamlingar. Desse vart skrivne av menneske frå to, delvis overlappande miljø.

Først vart tekstane i Det gamle testamentet skrivne av menneske med tilknyting til Israelsfolket. Sidan vart skriftene i Det nye testamentet forfatta av personar med tilslutning til kristne fellesskap.

Tekstane blir til

Innan fleire av tekstane i Det gamle testamentet vart skrive, hadde mykje av stoffet allereie levd munnleg blant Israelsfolket i fleire hundre år.

Det er cirka tusen år mellom den eldste og den yngste teksten, meiner Solberg.

– Kven forfatta desse tekstane?

– Ein veit ikkje kven som konkret førte pennen, men dei fleste forskarar går ut frå at det var utdanna personar med ei eller anna tilknyting til Israelsfolket. Det kan til dømes ha vore prestar eller skrivarar, seier Solberg.

Det nye testamentet veit ein meir om, forklarar han.

Det ligg nærare oss i tid, og vi har fleire manuskript. Enkelte forfattarar er også identifiserte.

Vi kan til dømes med sikkerheit slå fast at apostelen Paulus har skrive minst sju brev, sjølv om han historisk har fått kreditert tretten.

Dei ulike skriftene i Det nye testamentet, meiner Solberg, vart til over ein mykje kortare periode – mellom ca. 50 til 150 e.Kr.

Mot éi bok

Prosessen som skulle føre til det vi i dag kjenner som Bibelen, starta alt tidleg i oldkyrkja.

Solberg forklarar.

Jesus hadde gitt apostlane oppdraget med å forvalte evangeliet. Forkynninga deira vart først formidla munnleg og sidan skriftleg.

I oldkyrkja vart bodskapen deira sett på som ord med autoritet frå Kristus, og skulle danne grunnlaget for forkynninga under gudstenesta.

Tidleg dukka det likevel opp alternative bodskap om Jesus som dei kristne fellesskapa måtte hanskast med. Nokre av dei som seinare skulle bli erklært vranglærarar, meinte at dei jødiske skriftene måtte forkastast, andre at Jesus ikkje var eit menneske.

Difor oppstod det eit behov i kyrkja, som etter kvart hadde breidd om seg i heile Romarriket, for å avgrense læra om Jesus.

– Då stadig fleire bodskap om Jesus dukka opp, måtte kva som var gyldig lære tydelegare avgrensast, seier Solberg og legg til:

– Så vi har noko å takke desse vranglærarane for. Det var dei som skulle vise seg å drive fram prosessen som har gitt oss Bibelen, seier han.

Kanonisering

Situasjonen kyrkja no stod i, sat i gang ein stor diskusjon. Spørsmålet var kva skrift ein skulle rekne som truverdige vitnesbyrd om Jesus; kva ein skulle rekne som ein del av det ein kallar den kristnekanon.

Det er ei komplisert historie, for det finst inga endeleg vedtak om Bibelen før kyrkja delar seg opp. Til dømes slo ikkje katolikkane endeleg fast alle skriftene før under Trientkonsilet på 1500-talet.

I takt med at kyrkja etablerte seg, vaks det raskt fram ei forståing mellom dei kristne av korleis ein skulle vurdere kva skrift som var til å stole på:

Først måtte dei vere i samsvar med evangelia – historia om Jesus slik den var formidla av apostlane både munnleg og skriftleg.

Sidan måtte dei vere forfatta av enten ein apostel, eller ein av apostlane sine disiplar.

Og til slutt skulle dei vere kjende og etablerte i dei viktigaste kyrkjelydane og deira liturgi. Til sjuande og sist var det eigentlege spørsmålet ein diskuterte kva tekstar ein kunne lese frå under gudstenesta.

Tekstlister

Ut frå desse kriteria byrjar det etter kvart å sirkulere lister over kva skrifter som ulike autoritetar i kyrkja meinte var til å stole på. Mellom slutten av 100-talet og slutten av 300-talet er det usemje om fem til sju skrifter.

Judas brev. Andre Peters brev. Tredje Johannes brev. Johannes openberring og så vidare. Samtidig fall enkelte tekstar som etablerte seg i den tidlege kyrkja etter kvart utanfor, slik som Hyrden av Hermas.

Rundt denne tida heldt også den rabbinske jødedomen på å avgrense sine tekstar.

Den kristne kanon skulle etter kvart få fleire overlapp med den jødiske, men inkluderte likevel litt fleire hebraiske skrift. Til dømes dei gammaltestamentlege apokryfane Visdommens bok og Makkabearbøkene.

Solberg understrekar samtidig at dei jødiske og kristne tekstane vart tolka heilt ulikt.

– Vi kan seie at dei kristne såg desse skriftene som evangeliet si bakgrunnsscene, der sceneteppet blir trekt til side i Det nye testamentet med Jesus sjølv som hovudpersonen, seier Solberg og legg til:

– Difor er Det gamle testamentet og Den hebraiske bibelen i praksis to ulike bøker, trass i at innhaldet overlappar.

Bibelen tar form

På 300-talet byrjar det vi i dag kjenner som Bibelen å finne sin form.

Romarriket var blitt kristna, og keisaren, Konstantin, såg behovet for at kyrkja si lære var konsistent gjennom heile riket.

Difor bad han den akta biskopen Eusebius av Cæsarea om å samle dei kristne skriftene i eitt bind. Resultatet vart den første Bibelen.

Mot slutten av 300-talet kom ei tekstliste som vart viktig for ettertida.

I eit påskebrev listar biskop Athanasius av Alexandria opp alle skriftene han meinte var autoritative. Han vart rekna som ein stor autoritet i heile den kristne verda.

Med det var Bibelen nokså definert.

Ulike biblar og omstridde skrift

Likevel går det framleis for seg diskusjonar om enkelte tekstar.

Ulike kyrkjer har vurdert spørsmålet om kva skrifter som høyrer til Bibelen ulikt. Difor har vi i dag til dømes den katolske Bibelen, den lutherske Bibelen, dei ortodokse biblane og så vidare.

Den katolske versjonen har til dømes 73 skrift, der den lutherske har 66.

Det er ingen forskjellar på det nye testamentet, men katolikkane har inkludert dei gammaltestamentlege apokryfane.

Difor, seier Solberg, gir det ikkje meining å snakke om Bibelen som éi bok.

– Kva er Bibelen då?

– Det er ulike skriftsamlingar som utbroderer forståinga av den Gud som openberrar seg i Jesus, definert av kva dei enkelte kyrkjesamfunna reknar som føregripande eller profetiske og apostoliske vitnesbyrd om han, seier Solberg.

Moderne bibelsyn

I dag finst det ikkje berre fleire biblar, men også ei rekke bibelsyn. Solberg forklarar at heilt fram til moderne tid, har spørsmålet om kva Bibelen grunnleggande sett er, vore definert av korleis dei enkelte kyrkjesamfunna brukar og forstår den.

– Slik er det ikkje lenger, seier han.

Der autoriteten til Bibelen tidlegare vart forankra i fellesskapa og gudstenesta, kviler no autoriteten ofte langt meir på kva den enkelte lesar legg i den.

Dette fenomenet, meiner Solberg, har ført til ei rekke moderne bibelsyn som både har forgreina seg inn i det ein forenkla sett kan kalle liberale og konservative kretsar.

Han forklarar.

– Dei historiske kyrkjene har alltid tenkt at tekstane i Bibelen må tolkast på ulikt vis, til dømes ved å plassere evangelia som øvste kriterium for tolkinga av dei andre skriftene. I eit moderne, fundamentalistisk bibelsyn forsvinn ofte eit slikt medvit om naudsynet av tolking, seier han og legg til:

– På den andre sida har du bibelsyn som seier at enkelte tekstar kan bli lagt til side. Kyrkja har alltid sagt at tekstar må tolkast på særskilde måtar, men aldri at du til dømes kan sjå heilt vekk frå enkelte avsnitt eller heile bøker.

Favorittbok

Solberg er sjølv glad i Bibelen.

– Har du ei personleg favorittbok?

– Det er vanskeleg å seie, for det er ulike tekstar som talar til meg i ulike delar av livet. Difor vil eg ikkje binde meg til éin tekst, seier han og legg til:

– Men evangeliet etter Johannes har alltid fascinert meg. Forfattaren har blitt skulda for å teikne eit einsidig guddommeleg bilde av Jesus, men det er eg heilt usamd i. Det er så mange nyansar i skildringane av Jesus som både Gud og menneske. Det har alltid fascinert meg.