– Gud er nærast i stilla

Han har fått alle dei 14 versa som er søndagens preiketekst i Den norske kyrkja på e-post. Ikkje at det er naudsynt. Forfattaren var med og arbeidde fram Bibelselskapets nynorske omsetjing i 2011 og har sine eigne bibler. Fosse seier dessutan at han har lese teologi «i bunkar» dei siste åra. I 2013 stod han fram som katolikk.

Den produktive romanforfattaren, lyrikaren og teatermannen har vunne prisar så mange som eple på eit middels stort tre i Hardanger der han kjem i frå.

Om ikkje Nobelprisen i litteratur nett i år hadde ålt seg ut av bunaden og trekt ein flagrande søndagskjole over hovudet, så hadde den gjevaste utmerkinga kanskje vore hans. I staden heng eit diplom frå Svenska Akademien truleg bak skrivebordet til Bob Dylan medan Fosse må vente litt til.

– Forunderleg

I møte med bibelteksten vedstår forfattaren seg ein hang til abstrakt filosofi, eit fag han har studert. At «Ordet var i Opphavet» er mangetydig og gjer at det seier mykje, skriv han i eit intervju med Dagen på e-post.

– Og gjer at ein hugsar det. Det, og at det er så forunderleg sagt. Men sikkert nok har «Ordet» med språk å gjera.

Fosse siterer forfattar Tor Jonsson som døydde i 1951:

– Han er kjend for å ha skrive at «eit ord er eit under», medan eg sjølv ofte har sagt og tenkt at meining er eit under. Det at vi skjønar kvarandre. Tenk over det, vi kan skjøna så uendeleg mykje, og det er ordet, som del av språket, som gjer at vi kan det. Når ein tenkjer over det, ja så er det ikkje til å skjøna!

Meining har noko åndeleg som føresetnad, presiserar Fosse.

– Meining kan ikkje reduserast til noko materielt, jamvel om ordet i seg sjølv, som lyd eller som skrift, er noko materielt, så er ikkje meininga det. Ja, ein kan godt seia at meining har Gud som føresetnad. Så på ein måte vert det vel sagt at Gud var i opphavet.

Vanleg tydning er borte

– Ordet var hos Gud og var Gud. Det sprengjer nokre grenser?

– Ordet er Gud. Men når det vert skilt ut som noko anna enn Gud, og med at det også var hos Gud, så er det altså også snakk om noko anna enn Gud, som samstundes er Gud. Den konsentrerte meininga, der alt er forstått, kan vel seiast å vera slik. Og då er sjølvsagt meining i vanleg tyding borte.

– Ordet var Gud. Kva status gjev det ordet?

– Eg tenkjer at det er ordet, språket, som både knyter oss til Gud og som skil oss frå Gud.

Jon Fosse er samd med den negative, eller apofatiske, teologien som seier at vi ikkje med språk kan seia noko om kva Gud er, berre om kva han ikkje er.

– For Gud, ja som Ordet, er utanfor tid og rom, medan språket, ordet, ikkje er det. Og i Det nye testamentet er det vel einast ordet «kjærleik» som vert nytta for å seia kva Gud er. Men ein må nytta ord, språk, for i det heile i ei viss tyding å ha noko forhold til Gud. Og på eit vis finst vel Gud til også fordi ordet «Gud» finst til.

Tydeleg nærvær

Forfattaren trur Gud likevel er nærast i stilla.

– Men stilla har óg språket som føresetnad. «Stille» er eit ord, og opplevinga av stilla er og på ein måte språkleg, jamvel som togn.

– Det var ein veldig fråstand, det er ein veldig fråstand, mellom Gud og menneske. Ein skulle ikkje laga seg noko bilete av Gud, ein skulle ikkje avgrensa han med å gje han eit namn. Men for dei som ser på seg sjølve som kristne, så vart Gud menneske i Jesus Kristus, som både er menneske og Gud. I inkarnasjonen vart Ordet til kjøt. Og dermed fekk ein både eit namn å bruka, og noko nært og skjøneleg så å seia å sjå føre seg, ja laga bilette av, og ja nokon å snakka med. Og når Kristus var borte frå jorda, så kom Den heilage ande. Og den treeinige Gud er ein nær Gud. Hans nærvær er tydeleg, i alle fall for meg, seier Fosse.

Han er likevel viss på at ein ikkje treng å kjenna til Jesus Kristus eller «tru på Jesus» for å ha eit forhold til Ordet.

– Dermed har ein også på eit vis eit forhold til Kristus utan å ha det. Kristus femner om alle levande og alle døde. Han knyter alle levande og alle døde til Gud.

På berr bakke

Då Jon Fosse fekk Nordisk Råds Litteraturpris i 2015 vart «klangbunn frå Bibelen og kristen visjonsdiktning» nemnd i grunngjevinga. Fosse stadfestar at bibelspråket har vore viktig for han. Ikkje minst det gjentakande språket i Det gamle testamentet.

– Eg er takksam for at eg i oppvoksteren møtte Bibelens ord både på skulen og elles. Utan kjennskap til Bibelen, ja så står ein nesten på berr bakke i møtet med europeisk kultur, med litteraturen, teateret, biletkunsten. Berre av den grunn burde bibelkunnskap vera ein sjølvsagd del av opplæringa i skulen. At eg derimot tok, og tek avstand frå det vis Bibelen var tolka og forkynt på i min oppvokster, ja det er noko anna, seier han.

Fosse vaks opp i Strandebarm i Hardanger i eit miljø prega av pietistiske haldningar. Han tok avstand frå kvekerrørsla som mor hans var del av, og kalla seg i ein periode ateist. I 1990-åra kom den religiøse dimensjonen attende i verka hans.

Jon Fosse har likevel aldri brukt korkje Bibelen eller annan litteratur «på nokon beinveges måte» når han skriv.

– For meg er det å skriva å lyda, ikkje å lesa.

– Kan du utdjupe?

– Eg nyttar aldri eigne røynsler, slik det no er så populært å gjera. Eg byrjar berre å skriva, og så lyder eg meg framover. På eit visst stadium er det som om teksten er ferdig, og det for meg berre gjeld å skriva han ned før han forsvinn! Og når eg så har skrive ferdig, er noko nytt kome til, noko eg ikkje eingong sjølv visste om, og som kan overraska meg. Og det liknar då på mitt liv, slik det òg liknar på andres liv. For meg er det dette som er dikting.

– I lyset frå Jesus Kristus

Bokstavleg lesing og tolking av Bibelen er ikkje forfattaren tilhengjar av.

– Eg ser på det som den reine meiningsløyse, seier han. – Mellom anna fordi det er umogeleg, i og med at det finst så mange sjølvmotseiingar i Bibelen. Den aller største er vel mellom den kjærleikens Gud som Det nye testamentet lèt stå fram, og den ofte ganske så hemngjerrige og valdelege guden som Det gamle testamentet til dels fortel om. Han kjenner eg altfor godt til etter å ha skrive meg igjennom nesten heile profetlitteraturen. Men dette vert sjølvsagt også ei stor forenkling. Det viktige for meg er at Bibelen i prinsipp må lesast i overførd tyding. Og han må lesast såleis i lyset frå Jesus Kristus.

Sjølv held han aller mest av den såkalla Indrebø-bibelen frå 1938.

– Det var den bibelen eg høyrde frå i oppvoksteren, og det var det bibelspråket som feste seg i meg. Det var ein stor dag då eg fekk tak i den bibelutgåva på eit antikvariat.